Tipovi institucija
U skladu sa Zakonom o stručnom obrazovanju, stručno obrazovanje se realizuje kao:
- niže stručno obrazovanje u trajanju od dvije godine;
- srednje stručno obrazovanje u trajanju od tri ili četiri godine;
- više stručno obrazovanje u trajanju od dvije godine, kao nastavak srednjeg stručnog neuniverzitetskog obrazovanja.
Više stručno pbrazovanje u trajanju od dvije godine pripada pripada post srednjem neuniverzitetskom stručnom obrazovanju i uređeno je u potpunosti Zakonom o stučnom obrazovanju. Post srednjem neuniverzitetskom stručnom obrazovanju pripada i majstorski ispit.
Stručno obrazovanje obavljaju škole ili škole zajedno sa poslodavcem, u skladu sa obrazovnim programom. Škola može izvoditi stručno obrazovanje u cjelini ili teorijski dio u školi, a praktično obrazovanje ili dio praktičnog obrazovanja kod poslodavca.
Obim praktičnog obrazovanja kod poslodavca određuje se obrazovnim programom. Ako stručno obrazovanje izvodi škola, a dio praktičnog obrazovanja se izvodi kod poslodavca, međusobna prava i obaveze između škole i poslodavca, kao i prava i obaveze učenika, uređuju se ugovorom o praktičnoj nastavi.
Ako praktično obrazovanje izvodi u cjelini poslodavac - dualno obrazovanje, međusobna prava i obaveze učenika i poslodavca uređuju se individualnim ugovorom o obrazovanju koji zaključuju poslodavac i roditelj, staratelj, odnosno usvojilac učenika. Uslove koje mora da ispunjava poslodavac utvrđuje Centar za stručno obrazovanje.
Tokom dualnog obrazovanja učeniku I i II razreda iz Budžeta Ministarstva prosvjete, nauke, kulture i sporta isplaćuje se mjesečna nadoknada i to najmanje 10% u I razredu i najmanje 15% zarade u II razredu od prosječne neto zarade u Crnoj Gori. Poslodavac se obavezuje da tokom ostvarivanja dualnog obrazovanja učeniku III razreda isplaćuje mjesečnu nadoknadu i to najmanje 20% od prosječne neto zarade zaposlenih u Crnoj Gori.
Obrazovni program stručnog obrazovanja realizuju se u stručnim školama (koje realizuju samo programe stručnog obrazovanja različitog trajanja), mješovitim srednjim školama (koje realizuju i programe stručnog i opšteg srednjeg obrazovanja) i obrazovnim centrima (koji realizuju, pored programa opšteg srednjeg i stručnog obrazovanja i obrazovni program osnovne škole).
U školskoj 2017/2018. godini obrazovnu ponudu srednjeg stručnog obrazovanja čini 67 obrazovnih programa od čega 17 obrazovnih programa u trogodišnjem trajanju i 50 obrazovnih programa u četvorogodišnjem trajanju. U muzičkim školama realizuje se 14 programa iz oblasti muzičke umjetnosti.
Od početka reforme obrazovnih programa usvojen je na Nacionalnom savjetu za obrazovanje 41 obrazovni program. U školskoj 2017/2018. godini počela je primjena 10 modularizovanih programa, u školskoj 2018/2019. godini 16 obrazovnih programa. Za školsku 2019/2020. godinu pripremljeno je 15 obrazovnih programa i to 8 obrazovnih programa je u četvorogodišnjem trajanju, kao i tri prilagođena obrazovna programa za učenike sa posebnim obrazovnim potrebama. Nastavljeno je osavremenjavanje postojećih i izrada novih obrazovnih programa. Za školsku godinu 2021/2022. pripremljeno je 12 novih programa, ukupno 65 od 2017/2018. godine.
U školskoj 2018/2019. godini maturski ispit je položilo 1.847 učenika, eksterni stručni ispit je položilo 3.145 učenika i interni stručni ispit je položilo 1.760 učenika. U junu 2021. godine realizovan je novi koncept maturskog i stručnog ispita po kom učenici umjesto ranijih četiri polažu tri ispita. Matematiku i engleski jezik učenici su mogli da polažu na dva nivoa. Učenici koji su školske 2017/2018. upisali nove programe stručnih škola polagali su stručnu teoriju putem testa. Maturu je polagalo oko 5700 učenika, od toga oko 000 učenika gimnazije. Na albanskom jeziku maturu je polagalo 270 učenika. U školskoj 2018/2019. godini 277 učenika se obrazuje u dualnom obliku obrazovanja kod oko 100 poslodavca. U školskoj 2018/2019. godini u dualnom obliku obrazovanja bilo je oko 570 učenika i oko 200 poslodavaca. U školskoj 2019/2020. godini u dualnom obrazovanju je oko 800 učenika i oko 270 poslodavaca. Dualno obrazovanje realizuje se u 2021/2022. školskoj godini u 25 škola u 17 opština. Oko 600 učenika obrazuje se po 17 različitih obrazovnih programa. U dualno obrazovanje uključeno je 230 poslodavaca od čega je 66 novih.
U periodu od školske godine 2017. do 2019. godine, u dualno obrazovanje je uključeno 26 srednjih stručnih i mješovitih škola u Crnoj Gori.
Učenici sa posebnim obrazovnim potrebama obrazuju se u srednjim školama po obrazovnim progamima stručnog obrazovanja, uz prilagođavanje načina provjere postignuća učenika u toku nastavne godine kao i na ispitima na završetku obrazovanja. Po navedenim obrazovnim programima učenici mogu da se obrazuju i u tri resursna centra (dva u Podgorici i jedan u Kotoru). Učenici se upisuju u srednje škole u skladu sa rješenjem o usmjeravanju koje donose nadležne opštinske komisije, u skladu sa Pravilnikom o načinu, uslovima i postupku usmjeravanja djece sa posebnim obrazovnim potrebama.
Geografska dostupnost
U skladu sa odredbama Opštim zakonom o obrazovanju i vaspitanju javne ustanove koje realizuju programe stručnog obrazovanja, kao i sve druge ustanove iz oblasti obrazovanja, osnivaju se u skladu sa mrežom ustanova. Mrežu ustanova donosi Vlada, na osnovu mjerila i kriterijuma. Mjerila i kriterijumi za utvrđivanje mreže ustanova su:
- broj i uzrast djece na određenom području;
- specifičnost područja;
- razvojne specifičnosti područja;
- obezbjeđivanje jednakih uslova za sticanje obrazovanja;
- finansijske mogućnosti Crne Gore.
Osnivač javne ustanove može biti Država, odnosno opština, glavni grad ili prijestonica. Privatnu ustanovu može da osnuje domaće i strano pravno ili fizičko lice.
U svim opštinama u Crnoj Gori (23) učenici imaju mogućnost da se obrazuju po obrazovnim programima stručnog obrazovanja. Spisak škola može se preuzeti ovdje.
U zavisnosti od udaljenosti mjesta prebivališta učenika od škole učenik u skladu sa kriterijumima utvrđenim Pravilnikom o kriterijumima i načinu prijema učenika u domove učenika i ostvarivanju prava na participaciju prevoza ostvaruje pravo na smještaj u domu i participaciju troškova prevoza. Prijem učenika u dom vrši se na osnovu konkursa, koji raspisuje Ministarstvo prosvjete, nauke, kulture i sporta. Prijem učenika u domu vrši se na osnovu konkursa koji raspisuje Ministarstvo prosvjete, nauke, kulture i sporta. Pravo na participaciju prevoza u prigradskom i međugradskom saobraćaju ostvaruju učenici srednje škole, koji putuju pet i više kilometara do škole. Pravo na participaciju prevoza u prigradskom i međugradskom saobraćaju, u iznosu od 20% od cijene karte, ostvaruju učenici koji putuju pet i više kilometara do škole. Učenici čiji roditelji, odnosno staratelji ostvaruju pravo na materijalno obezbjeđenje po propisima o socijalnoj zaštiti, ostvaruju pravo na participaciju prevoza u iznosu od 50% od cijene karte.
Uslovi upisa i izbor škola
Zakonom o stručnom obrazovanju propisani su opšti uslovi za upis učenika u stručnu školu. U školu za sticanje nižeg i srednjeg stručnog obrazovanja može se upisati lice koje je završilo osnovnu školu i nije starije od 17 godina života, ako ovim Zakonom nije drukčije određeno. Izuzetno, u školu mogu da se upišu i lica do 18 godina života, uz odobrenje nastavničkog vijeća škole. Za određene obrazovne programe, kao poseban uslov za upis, može se propisati posebna nadarenost, psihofizičke sposobnosti, završetak posebnog obrazovnog programa i radno iskustvo, u skladu sa obrazovnim programom.
U dvogodišnju stručnu školu može se upisati lice koje je završilo:osnovnu školu; osnovnu školu po prilagođenom programu ili najmanje sedmi razred osnovne škole, a redovno je pohađalo nastavu do 15. godine života.
U trogodišnju stručnu školu može se upisati lice koje je završilo osnovnu školu. U trogodišnju stručnu školu u odgovarajući razred može se upisati lice koje je završilo niže stručno obrazovanje.
U četvorogodišnju stručnu školu može se upisati lice koje je završilo osnovnu školu. Izuzetno, u prvi, odnosno četvrti razred četvorogodišnje stručne škole može se upisati lice koje je završilo dvogodišnju stručnu školu, odnosno trogodišnju stručnu školu i položilo dopunske i diferencijalne ispite.
U višu stručnu školu može se upisati, u skladu sa obrazovnim programom, lice koje je završilo četvorogodišnju srednju školu ili trogodišnju stručnu školu i položilo majstorski ispit.
Majstorski ispit ima pravo da polaže kandidat koji je završio trogodišnju stručnu školu, položio završni ispit i ima tri godine radnog iskustva u struci (na poslovima određenog zanimanja) ili četvorogodišnju stručnu školu, položio stručni ispit i ima dvije godine radnog iskustva u struci (na poslovima određenog zanimanja).
Članom 20 Zakona o stručnom obrazovanju propisano je da se upis učenika u četvorogodišnju stručnu školu vrši na osnovu:
- opšteg uspjeha u posljednja tri razreda osnovne škole;
- uspjeha na eksternoj provjeri znanja na kraju osnovne škole;
- uspjeha iz dva nastavna predmeta u posljednja tri razreda u osnovnoj školi koji su značajni za sticanje obrazovanja
- rezultata sa državnih i međunarodnih takmičenja, odnosno dodijeljenog priznanja.
Kriterijumi se vrednuju sa određenim brojem bodova i dati su u Pravilniku o vrednovanju kriterijuma za upis učenika u stručnu školu. Minimalan broj bodova koji se ostvari primjenom navedenih kriterijuma koji su potrebni za upis u četvorogodišnju stručnu školu za školsku godinu (upisne rokove) utvrđuje Ministarstvo prosvjete, nauke, kulture i sporta, do kraja nastavne godine.
Opšti uspjeh u posljednja tri razreda osnovne škole iskazuje se brojem bodova tako što se saberu srednje ocjene opšteg uspjeha u posljednja tri razreda i pomnože sa brojem tri (3). Ukupan broj bodova zaokružuje se na dvije decimale.
Najveći broj bodova koji može da ostvari učenik po ovom kriterijumu je 45,a najmanji 18 bodova.
Uspjeh na eksternoj provjeri znanja u završnom razredu osnovne škole iz maternjeg jezika, matematike i jednog predmeta po izboru učenika vrednuje se tako što ocjena odličan (5) nosi 10 bodova, ocjena vrlo dobar (4) nosi 7 bodova, ocjena dobar (3) nosi 4 boda i ocjena dovoljan (2) nosi 1 bod. Najveći broj bodova koji može da ostvari učenik po ovom kriterijumu je 30, a najmanji 12 bodova.
Uspjeh iz dva nastavna predmeta u posljednja tri razreda u osnovnoj školi koji su značajni za sticanje obrazovanja u stručnoj školi, vrednuju se tako što se saberu ocjene iz tih predmeta, a dobijeni zbir je broj bodova koji se zaokružuje na dvije decimale. Najveći broj bodova koji može da ostvari učenik po ovom kriterijumu je 30, najmanji 12 bodova.
Rezultati učenika osnovne škole postignuti na pojedinačnim takmičenjima iz nastavnih predmeta vrednuju se na način što se kandidatu koji je u posljednjem ciklusu osnovne škole osvojio jedno od prva tri mjesta, nagrade, odnosno medalje dodjeljuju sljedeći bodovi:
- međunarodno takmičenje: prvo mjesto, prva nagrada, odnosno zlatna medalja - 20 bodova; drugo mjesto, druga nagrada, odnosno srebrna medalja -18 bodova; treće mjesto, treća nagrada, odnosno bronzana medalja - 15 bodova;
- državno takmičenje: prvo mjesto, odnosno prva nagrada - 15 bodova; drugo mjesto, odnosno druga nagrada - 13 bodova; treće mjesto, odnosno treća nagrada - 10 bodova.
Izuzetno, kandidat pripadnik romske i egipćanske populacije, ostvaruje dodatnih šest (6) bodova po principu afirmativne akcije u skladu sa odgovarajućim strateškim dokumentom.
Odrasli završavaju stručno obrazovanje kao vanredni kandidati (part-time) pohađanjem instruktivno-konsultativne nastave i polaganjem ispita.
Strani državljanin koji ima privremeni boravak ili stalno nastanjenje u Crnoj Gori može se upisati u školu pod uslovima kao i crnogorski državljanin, u skladu sa Zakonom o stručnom obrazovanju. Lice koje je završilo osnovnu školu u inostranstvu može se upisati u školu, ako mu se prizna svjedočanstvo u skladu sa zakonom. Škola je dužna da učeniku – stranom državljanu i učeniku crnogorskom državljaninu koji ne poznaje ili nedovoljno poznaje jezik na kojem se izvodi nastava pruži pomoć u savladavanju jezika.
Ministarstvo prosvjete, nauke, kulture i sporta može odrediti broj upisnih mjesta za državljane druge države u okviru programa za razmjenu učenika.
Uzrast i grupisanje učenika
Članom 15 Zakona o stručnom obrazovanju propisani su opšti uslovi za upis. U školu za sticanje nižeg srednjeg stručnog obrazovanja može se upisati lice koje je završilo osnovnu školu i nije starije od 17 godina života. Za određene obrazovne programe, kao poseban uslov za upis, može se propisati posebna nadarenost, odnosno sposobnost, završetak posebnog obrazovnog programa i radno iskustvo, u skladu sa obrazovnim programom.
U skladu sa čanom 38 Zakona o stručnom obrazovanju i članom 20 Zakona o gimnaziji, od školske 2017/2018. godine, odjeljenje ima najviše 28 učenika. Izuzetno, odjeljenje može imati do 32 učenika, po odobrenju Ministarstvo prosvjete, nauke, kulture i sporta. Obrazovnim programom u srednjoj stručnoj školi može se odrediti manji broj učenika u odjeljenju, odnosno grupi.
Pravilnikom o normativima i standardima za sticanje sredstava iz javnih prihoda za ustanove koje realizuju javno važeće obrazovne programe propisano je da odjeljenje istog razreda u ustanovi stručnog obrazovanja za sve obrazovne programe može imati najmanje 26 učenika, odnosno 15 polaznika za obrazovne programe višeg stručnog obrazovanja, u skladu sa obrazovnim programom.
Izuzetno, Ministarstvo može odobriti formiranje odjeljenja sa manjim brojem učenika za deficitarna područja rada. Ako je raspisan konkurs za samo jedno odjeljenje određenog obrazovnog programa u Crnoj Gori, odjeljenje se može formirati sa najmanje 20 učenika.
Ako se u odjeljenje, odnosno grupu uključe učenici s posebnim obrazovnim potrebama, broj učenika u odjeljenju u stručnim školama, odnosno grupi se može smanjiti do 10% u odnosu na najmanji broj učenika u odjeljenju, odnosno grupi utvrđen navedenim pravilnikom. U odjeljenje se može uključiti najviše dva učenika s posebnim obrazovnim potrebama.
Prilikom formiranja grupa za opšteobrazovne predmete u ustanovi stručnog obrazovanja, od učenika odjeljenja istog razreda, grupa se formira do punog broja učenika u odjeljenju utvrđenog zakonom, s tim da broj učenika u grupi nije manji od 26.
Broj učenika u grupi za stručno teorijske predmete i praktičnu nastavu određuje se u skladu sa obrazovnim programom.
Broj učenika u grupi za izborne predmete, po pravilu, je jednak broju učenika u odjeljenju, s tim da ne može biti manji od 20 učenika jednog razreda.
Grupa za izbornu nastavu u stručnim školama može se formirati od učenika više odjeljenja istog razreda ili različitih razreda ako je predmetni program isti. Broj grupa za izbornu nastavu stranog jezika je za jedan veći od broja odjeljenja. U ustanovi koja ima jedno, odnosno dva odjeljenja jednog razreda mogu se formirati dvije, odnosno tri grupe za nastavu izbornih predmeta.
Broj učenika u grupi za praktično obrazovanje za pojedine obrazovne programe utvrđuje se tim programima, a ukoliko nije utvrđen programima broj učenika u grupi može biti manji za 30% od broja učenika utvrđenog navedenim Pravilnikom. Broj učenika koji se utvrđuje obrazovnim programom može biti 8, 12 ili 16.
U ustanovi srednjeg muzičkog, odnosno baletskog obrazovanja broj učenika u grupi za solfeđo, instrumentalne odsjeke i balet je najmanje 10, za hor najmanje 16, a za orkestar najmanje 12 učenika.
Organizacija školske godine
Opštim zakonom o obrazovanju i vaspitanju propisano je da školska i nastavna godina počinju, po pravilu, 1. septembra za sve nivoe obrazovanja. Obrazovno-vaspitni rad (nastavna godina) obuhvata dva polugodišta, odnosno četiri klasifikaciona perioda. Početak nastavne godine, vrijeme organizovanja obrazovno-vaspitnog rada i klasifikacioni periodi u toku nastavne godine utvrđuje se školskim kalendarom koji, na početku školske godine, donosi ministar nadležan za poslove prosvjete.
Nastavna godina traje najmanje 180 radnih dana odnosno 220 radnih dana sa praktičnim obrazovanjem. Za učenike završnog (trećeg i četvrtog razreda) najmanje 165 radnih dana. Ako se u toku nastavne godine ne ostvari broj nastavnih časova iz pojedinih predmeta utvrđenih obrazovnim programom, nastavna godina se produžava dok se ne ostvari utvrđeni broj časova, ali ne više od 10 radnih dana.
U školskoj 2019/2020. godini Školskim kalendarom utvrđeno je da nastavna godina počnje u ponedjeljak, 2. septembra 2019. godine, a završava se u petak, 12. juna 2020. godine. Nastavna godina za učenike završnog razreda završava se u srijedu, 20. maja 2020. godine.
Zimski raspust počinje u utorak, 31. decembra 2019. godine, a završava se u nedjelju, 26. januara 2020. godine. Ljetnji raspust počinje u subotu, 13. juna, a završava se u nedjelju, 1. septembra 2020. godine.
Prvi klasifikacioni period počinje u ponedjeljak, 2. septembra, a završava se u četvrtak, 31. oktobra 2019. godine. Drugi klasifikacioni period počinje u utorak, 5. novembra, a završava se u ponedjeljak, 30. decembra 2019. godine. Treći klasifikacioni period počinje u ponedjeljak, 27. januara, a završava se u utorak, 31. marta 2020. godine. Četvrti klasifikacioni period počinje u srijedu, 1. aprila, a završava se u petak, 12. juna 2020. godine.
Za učenike koji imaju zaključen individualni ugovor o obrazovanju vrijeme organizovanja praktičnog obrazovanja ostvaruje se u skladu sa zakonom i individualnim ugovorom o obrazovanju.
Za učenike koji su praktičnu nastavu realizovali u školskim radionicama, profesionalna praksa se realizuje u toku ljetnjeg raspusta i ljetnji raspust za ove učenike počinje nakon završetka profesionalne prakse. Trajanje profesionalne prakse utvrđuje se obrazovnim programom.
Organizacija školskog dana i nedjelje
Nastava se organizuje u petodnevnoj radnoj sedmici. Izuzetno, u slučaju nadoknade nastavnog radnog dana, nastava se može organizovati i subotom.
U toku jedne sedmice učenici mogu imati do 32 časa, s tim što sedmični fond časova ne može iznositi više od 35 časova, uključujući i obavezne izborne sadržaje.Nastavni čas traje 45 minuta. Za iste ili srodne nastavne oblasti mogu se predvidjeti blok časovi. U toku jednog dana učenici mogu imati najviše sedam časova nastave.
U toku nastavnog radnog dana između prvog i drugog, trećeg i četvrtog i petog, šestog i sedmog časa učenici imaju 5 minuta pauzu (mali odmor), a između drugog i trećeg i četvrtog i petog 15 minuta pauze (veliki odmor).
Obrazovno-vaspitni rad u ustanovi se može prekinuti samo u naročito opravdanim slučajevima (epidemija, elementarna nepogoda i sl.). Za prekid rada ustanove u slučaju epidemije potrebno je pribaviti mišljenje nadležne zdravstvene ustanove. Odluku o prekidu obrazovno-vaspitnog rada u trajanju do pet dana, donosi direktor ustanove, a preko pet dana Ministarstvo, a za privatnu ustanovu osnivač.
U skladu sa Zakonom o državnim i drugim praznicima učenik ima pravo da odsustvuje u vrijeme državnih i vjerskih praznika koje praznuje.