Reforma edukacji, regulowana dwiema ustawami z dnia 14 grudnia 2016 r.: Prawo oświatowe oraz Przepisami wprowadzającymi tę pierwszą ustawę, przywraca dawny model ośmioletniej szkoły podstawowej, obowiązujący do roku szkolnego 1998/1999 włącznie. Edukacja na poziomie podstawowym jest obowiązkowa dla wszystkich uczniów, w tym również niepełnosprawnych. Jedynie dzieci upośledzone umysłowo w stopniu głębokim realizują obowiązek szkolny w formie tzw. zajęć rewalidacyjno-wychowawczych.
Minister Edukacji i Nauki jest odpowiedzialny za standardy kształcenia ustanowione przez państwo, a władze samorządowe – gminy – za prowadzenie tych szkół. Szkoły podstawowe mogą być publiczne i niepubliczne, przy czym prawo polskie umożliwia, pod pewnymi warunkami, zakładanie lub prowadzenie szkół publicznych również przez osoby prywatne (fizyczne oraz prawne). Wszystkie niepubliczne szkoły podstawowe muszą mieć uprawnienia szkoły publicznej. Szkoły niepubliczne są prowadzone przez podmioty posiadające osobowość prawną (np. stowarzyszenia, fundacje, organizacje wyznaniowe) lub osoby fizyczne. Publiczne szkoły podstawowe są bezpłatne.
Dostępność edukacji w szkołach podstawowych
Szkoły podstawowe to najrównomierniej rozmieszczone placówki oświatowe, co wynika z obowiązku uczęszczania do nich. Z powodów demograficznych szkoły wiejskie są na ogół znacznie mniejsze od szkół miejskich.
W roku szkolnym 2019/2020 działało ogółem 14 396 szkół podstawowych dla dzieci i młodzieży, ze szkołami specjalnymi włącznie. Uczęszczało do nich ok. 3,061 mln uczniów. W polskim systemie edukacji działają również – bardzo nieliczne – szkoły podstawowe dla dorosłych (w okresie sprawozdawczym ich liczba wynosiła 106). Bliższe informacje statystyczne w języku polskim i angielskim można odnaleźć w publikacji polskiego Głównego Urzędu Statystycznego „Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2019-2020”.
Dostępność szkół publicznych dla społeczeństwa jest zapewniona dzięki wyznaczaniu obwodów szkolnych. Stanowią one wyznaczoną prawnie część obszaru danej gminy (miejscowość, jej część lub kilka miejscowości). Dzieci zamieszkałe w obwodzie danej szkoły podstawowej mają ustawowo zagwarantowane prawo korzystania z niej, co jest uwzględniane w ramach przepisów regulujących proces rekrutacji (zob. niżej).
Jeśli odległość między szkołą a miejscem zamieszkania ucznia (na wsi) jest większa niż 3 km (klasy I-IV) lub 4 km (klasy V-VIII), obowiązkiem gminy jest zorganizowanie bezpłatnego dowożenia dzieci do szkoły publicznej lub opłacenie tego dowożenia środkami transportu publicznego.
Warunki przyjmowania do szkół podstawowych i obowiązek szkolny
Od dnia 1 września 2016 r. obowiązek podjęcia nauki w szkole podstawowej (obowiązek szkolny) obejmuje wszystkie dzieci siedmioletnie; dzieci sześcioletnie są przyjmowane do klasy pierwszej na wniosek rodziców, jeżeli posiadają pozytywną opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej w sprawie gotowości szkolnej oraz były rok wcześniej objęte wychowaniem przedszkolnym (w przedszkolach lub klasach przedszkolnych w szkołach podstawowych).
W przypadkach uzasadnionych ważnymi przyczynami rozpoczęcie edukacji szkolnej może być odroczone, nie dłużej jednak niż o 1 rok; jedynie wyjątkowo – z uwagi na niepełnosprawność ucznia udokumentowaną orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego – odroczenie może nastąpić na dłuższy czas, jednak nie dłużej niż do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 9 lat. Decyzję o przyjęciu lub odroczeniu podejmuje dyrektor szkoły po zasięgnięciu opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Ustawa – Prawo oświatowe, podobnie jak dawniej przepisy ustawy o systemie oświaty, nakłada na dyrektorów publicznych szkół obowiązek kontroli spełniania obowiązku szkolnego, który w Polsce obejmuje wszystkie dzieci i młodzież w wieku od 7 do 18 lat. W tym celu dyrektorzy publicznych szkół podstawowych prowadzą ewidencję dzieci zamieszkałych w ich obwodach, a w wypadku niezgłoszenia dziecka do szkoły lub nieuczęszczania przez nie na zajęcia szkolne przesyłają rodzicom (opiekunom prawnym) upomnienie. Niespełnianie obowiązku szkolnego pomimo upomnienia jest sankcjonowane administracyjnie przez organy gminy.
Dla równomiernego naboru uczniów gminy są podzielone na obwody szkolne. Podział obszaru gminy na obwody szkolne następuje poprzez ustalenie planu sieci publicznych szkół podstawowych prowadzonych przez gminę (art. 39 ust. 5 ustawy - Prawo oświatowe). Każdorazowa zmiana granic obwodu pociąga za sobą zmianę sieci szkolnej, co wymaga pozytywnej opinii kuratora oświaty.
Do szkoły podstawowej przyjmuje się z urzędu dzieci zamieszkałe w obwodzie danej szkoły. Na wniosek rodziców można również dodatkowo przyjąć do szkoły dzieci spoza obwodu, jeśli są wolne miejsca. Kryteria rekrutacji na wolne miejsca do szkół podstawowych są ustalane lokalnie w drodze uchwały rady gminy w oparciu o ramową regulację ustawową (art. 133 ust. 2-3 ustawy - Prawo oświatowe).
Kryteria podziału uczniów na oddziały i grupy
Podstawową jednostką organizacyjną polskiej szkoły podstawowej (a także szkół wyższych szczebli) jest oddział, grupujący (z założenia) uczniów w tym samym wieku, którzy wspólnie realizują pod kierunkiem nauczycieli ten sam program nauczania. Wszystkie oddziały na tym samym poziomie kształcenia określa się w przepisach prawa mianem klas, które oznacza się cyframi rzymskimi; potocznie pojęcia „klasy” i „oddziału” są traktowane jako synonimy.
Podstawowym kryterium podziału uczniów na klasy jest wiek oraz ewentualnie (na etapie edukacji w klasach IV-VIII) uzyskanie przez ucznia promocji do klasy programowo wyższej. Każdym oddziałem opiekuje się nauczyciel wychowawca. Z reguły ta funkcja jest powierzana nauczycielom na cały etap edukacyjny, tzn. osobno na okres edukacji wczesnoszkolnej (klasy I-III) i edukacji przedmiotowej (klasy IV-VIII).
Minimalna i maksymalna liczba uczniów w jednym oddziale generalnie nie jest określona prawnie. W niektórych jednak wypadkach przepisy wykonawcze przewidują wyjątek od tej reguły, m.in. w odniesieniu do oddziałów na poziomie klas I-III szkół podstawowych (nie więcej niż 25 uczniów). Dalsze wyjątki od reguły mogą wynikać z przepisów wykonawczych do ustawy wydanych dla szkół podstawowych specjalnych lub integracyjnych (tzn. przeznaczonych do nauki uczniów niepełnosprawnych lub niedostosowanych społecznie); np. w szkołach i oddziałach integracyjnych liczba uczniów w jednym oddziale powinna wynosić nie więcej niż 20, w tym maksymalnie 5 uczniów niepełnosprawnych.
Niektóre zajęcia szkolne są realizowane w podziale na grupy. W klasach IV-VIII szkoły podstawowej podział taki jest obowiązkowy w szczególności:
- na obowiązkowych zajęciach edukacyjnych: komputerowych, z informatyki i technologii informacyjnej - w oddziałach liczących więcej niż 24 uczniów, z tym że liczba uczniów w grupie nie może przekraczać liczby stanowisk komputerowych w pracowni komputerowej;
- na obowiązkowych zajęciach edukacyjnych z języków obcych, w oddziałach liczących więcej niż 24 uczniów; zajęcia mogą być prowadzone w grupie oddziałowej, międzyoddziałowej lub międzyklasowej liczącej nie więcej niż 24 uczniów; przy podziale na grupy należy uwzględnić stopień zaawansowania znajomości języka obcego nowożytnego,
- na nie więcej niż połowie obowiązkowych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego, dla których z treści programu nauczania wynika konieczność prowadzenia ćwiczeń, w tym laboratoryjnych - w oddziałach liczących więcej niż 30 uczniów,
- na obowiązkowych zajęciach wychowania fizycznego.
Szczegółowe postanowienia w tych kwestiach powinny wynikać ze statutu szkoły podstawowej.
Organizacja roku szkolnego
Rok szkolny w Polsce rozpoczyna się z dniem 1 września każdego roku, a kończy - z dniem 31 sierpnia następnego roku (art. 94 ustawy – Prawo oświatowe). Wlicza się do niego zarówno okres prowadzenia zajęć, jak i wakacje (ferie) i przerwy od nauki.
Zajęcia w roku szkolnym trwają od pierwszego powszedniego dnia września do najbliższego piątku po dniu 20 czerwca. Dzielą się na dwa semestry, rozdzielone dwutygodniowymi feriami zimowymi (zob. niżej).
Ferie letnie rozpoczynają się w najbliższą sobotę po zakończeniu rocznych zajęć dydaktyczno-wychowawczych i kończą się z dniem 31 sierpnia.
Terminy ferii zimowych są różne dla poszczególnych województw. Ferie zimowe przypadają w okresie od połowy stycznia do końca lutego i trwają 2 tygodnie. Szczegółowy termin ferii określa kurator oświaty w porozumieniu z wojewodą. W polskich szkołach występują również dwie przerwy świąteczne – bożonarodzeniowa i wielkanocna.
Szczegółowe informacje dot. organizacji roku szkolnego (daty rozpoczęcia i zakończenia roku szkolnego, daty ferii letnich i zimowych w podziale na województwa oraz daty świąt i innych dodatkowych przerw w nauce) znajdują się w corocznie aktualizowanej publikacji Eurydice zatytułowanej „The Organisation of School Time in Europe. Primary and General Secondary Education 2021/22”.
Dzienny i tygodniowy wymiar zajęć
Według rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli, dyrektor szkoły prowadzącej kształcenie w formie stacjonarnej ustala liczbę dni w tygodniu, w których odbywa się to kształcenie. Na ogół zajęcia dydaktyczno-wychowawcze są prowadzone przez pięć dni w tygodniu, od poniedziałku do piątku włącznie. W przypadku niektórych szkół – przede wszystkim prowadzących kształcenie zawodowe, jeżeli jest to uzasadnione konkretnymi warunkami pracy – jest jednak wyraźnie przewidziana możliwość wydłużenia nauki do sześciu dni w tygodniu. Decyzje w tych sprawach podejmują dyrektorzy szkół po zasięgnięciu opinii odpowiednich organów szkolnych, jak rada pedagogiczna i rada szkoły.
Lekcje zaczynają się przeważnie o godz. 8.00 i kończą ok. godz. 14.00-15.00 w starszych klasach, jeśli szkoła pracuje na jedną zmianę (kończą się później, jeśli szkoła pracuje na dwie lub trzy zmiany). Każda lekcja trwa 45 minut; w klasach I-III szkoły podstawowej o czasie trwania poszczególnych zajęć decyduje nauczyciel. Przerwy trwają zwykle od 5 minut do 25 minut. Czas pracy szkoły zależy także od wielkości budynku szkolnego, liczby sal lekcyjnych i pomieszczeń do zajęć pozalekcyjnych. Uczniowie szkół podstawowych uczęszczają do szkoły przez 5 dni w tygodniu (od poniedziałku do piątku).
Rozkład zajęć (tradycyjnie nazywany również szkolnym planem nauczania) ustala dyrektor szkoły po zasięgnięciu opinii rady szkoły i rady pedagogicznej.