Programy kształcenia i szkoleń dorosłych mogą być oferowane w systemie edukacji formalnej i pozaformalnej.

Kształcenie formalne oferowane jest przez szkoły dla dorosłych publiczne i prywatne, których oferta skierowana jest do osób, które ukończyły 18. rok życia i z różnych przyczyn nie ukończyły szkół dla dzieci i młodzieży oraz inne podmioty oferujące kształcenie, którego efekty zostaną potwierdzone.

Kształcenie formalne w szkołach dla dorosłych i niektórych formach pozaszkolnych (np. kwalifikacyjny kurs zawodowy, kurs umiejętności zawodowych, kurs kompetencji ogólnych) odbywa się w oparciu o podstawy programowe kształcenia ogólnego, kształcenia w zawodach lub kształcenia w zawodzie szkolnictwa branżowego, za podstawy te odpowiedzialność ponosi Ministerstwo Edukacji i Nauki. Programy nauczania ogólnego i zawodowego w szkolnictwie branżowym konstruowane są z wykorzystaniem wymienionych podstaw programowych, programy nauczania, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej, zatwierdza dyrektor szkoły lub instytucji oferującej kształcenie w oparciu o te podstawy. Finansowanie szkół publicznych i niektórych form pozaszkolnych powierzone jest samorządom, a szkoły niepubliczne uzyskują dofinansowanie od państwa według określonych zasad („Krajowe opisy systemów edukacji” finansowanie edukacji).

Programy studiów podyplomowych powinny być określone za pomocą efektów uczenia się dla kwalifikacji cząstkowych, przy uwzględnieniu charakterystyki drugiego stopnia PRK na poziomie 6, 7 oraz 8 PRK określone w ustawie o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji (ustawa o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji). Program studiów podyplomowych powinien umożliwiać uzyskanie co najmniej 30 punktów ECTS. Program kształcenia specjalistycznego powinien być określony za pomocą efektów uczenia się z uwzględnieniem uniwersalnych charakterystyk pierwszego stopnia określonych w ustawie o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji. Program kształcenia specjalistycznego przewiduje kształtowanie umiejętności praktycznych.

Znacznie szerszy zakres, biorąc pod uwagę szeroki wachlarz instytucji i dorosłych odbiorców tego kształcenia, mają programy stosowane w edukacji pozaformalnej.

Badania zrealizowane w 2013 r. w ramach Bilansu Kapitału Ludzkiego (Bilans Kapitału Ludzkiego) pozwoliły na spojrzenie na edukację dorosłych w szerszej perspektywie, uwzględniającej sytuację na rynku pracy, poziom zapotrzebowania na kompetencje, a także ogólne warunki życia i rozwoju.

Badania potwierdzają niską aktywność szkoleniową Polaków i wskazują, że najczęściej podnosiły swoje kompetencje osoby dobrze wykształcone, w zawodach specjalistycznych, kierowniczych i technicznych, pracujące w dużych firmach i mieszkające w dużych miastach. Inwestycje w kapitał ludzki pracodawców były skierowane na osoby, które już mają wysokie kompetencje, mniejsze szanse kształcenia miały osoby o niższych kompetencjach.

Wyniki tych badań wskazują, że różnice między osobami o wysokiej aktywności szkoleniowej i osobami charakteryzującymi się wysokim poziomem bierności szkoleniowej jest w Polsce większa niż przeciętnie w krajach UE.

Wsparcie działań w zakresie aktywności edukacyjnej dorosłych ze środków publicznych nie przyniosło zamierzonych efektów. Sytuacji nie zmieniło także wsparcie kapitału ludzkiego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.

Z badań wynika, że stymulatorami udziału w edukacji pozaformalnej może być środowisko pracy.  Pracodawcy nie stymulują jednak pracowników do podnoszenia kompetencji poprzez działania edukacyjne skierowane do całego personelu, ale do wybranych, dobrze wykształconych i posiadających wysokie kompetencje grup pracowników. Czynnik ten można uznać za jedną z kluczowych przyczyn ograniczonej aktywności edukacyjnej dorosłych Polaków. Część kursów oferowanych w ramach edukacji pozaformalnej finansowana jest ze środków własnych słuchaczy. Pomocne mogą tu być działania zdefiniowane w Zintegrowanej Strategii Umiejętności 2030 szczególnie te, które dotyczą rozwijania i i wykorzystania umiejętności w miejscu pracy oraz współpracy pracodawców z edukacją formalną i pozaformalną. Na braki kompetencyjne dorosłych wskazują także wyniki Międzynarodowego Badania Kompetencji Osób Dorosłych - PIAAC (The Programme for International Assessment of Adult Competencies) (2013). Badano w nim kompetencje w trzech dziedzinach: rozumienia tekstu, rozumowania matematycznego oraz wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK).Z badania PIAAC wynika, że czynnikiem silnie różnicującym umiejętności jest wykształcenie. Odgrywa ono większą rolę niż w innych krajach objętych badaniem. W badaniu bardzo dobrze wypadają pracownicy wysoko wykwalifikowani i pracujący w sektorze usług – osiągają oni wyniki na poziomie średniej OECD.

Poziom badanych umiejętności Polaków w wieku 16 – 65 lat jest niższy niż przeciętny poziom tych umiejętności mieszkańców krajów OECD, którzy wzięli udział w badaniu. Wyniki Polski w dziedzinie rozumienia tekstu są niższe od średniej OECD o 6 punktów (267 pkt. wobec 273 pkt.), a w dziedzinie rozumowania matematycznego o 9 punktów (260 pkt. wobec 269 pkt.).

Niezadowalające są także dla Polaków wyniki badania w dziedzinie wykorzystania TIK (Technologii Informacyjno-Komunikacyjnych). Tylko 19% badanych posiada wysokie umiejętności wykorzystania TIK, podczas gdy w krajach OECD średnia ta wynosi 34%. Umiejętności wykorzystania TIK są silnie zróżnicowane ze względu na wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania i status na rynku pracy. Wyższe kompetencje posiadają ludzie młodzi (16-24), z wyższym wykształceniem, mieszkańcy miast i osoby pracujące, chociaż pracujący Polacy rzadziej i mniej intensywnie niż w innych krajach korzystają z komputera w pracy (46% nigdy nie korzysta wobec 30% w krajach OECD).

Najlepszymi umiejętnościami badanymi w PIAAC charakteryzują się osoby pracujące w „usługach nowoczesnych” (wiedzochłonnych), tj.: z zakresu informatyki, finansów, ubezpieczeń, komunikacji, reklamy, marketingu, obsługi rynku nieruchomości, doradztwem podatkowym i księgowością. Uzyskane wyniki są porównywalne do osób pracujących w tych branżach w krajach OECD uczestniczących w badaniu.

Programy kształtujące umiejętności podstawowe

Programy kształtujące umiejętności podstawowe mogą być programami oferowanymi w edukacji formalnej i pozaformalnej (por. rys. 1, 8.3.1-8.3.3). Programy szkolne odpowiadające poziomowi kształcenia w danym typie szkoły (podstawowej,  i ponadpodstawowej  – ISCED 1-3) odpowiadają celom i wymaganiom kształcenia ogólnego odnoszącym się do danego typu szkoły. Kursy kompetencji ogólnych są prowadzone przez szkoły i placówki według programów nauczania uwzględniających dowolnie wybraną część podstawy programowej kształcenia ogólnego. W oparciu o te podstawy budowane są programy kształcenia ogólnego poszczególnych przedmiotów nauczania oraz programy kursów kompetencji ogólnych.

Kurs kompetencji ogólnych kończy się zaliczeniem w formie ustalonej przez podmiot prowadzący kurs. Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna, osoby uczęszczające do szkół niepublicznych partycypują w kosztach kształcenia. Finansowanie szkół niepublicznych może być wspierane ze środków publicznych w postaci dotacji.

Formy kursowe i szkolenia prowadzące do uzyskania kompetencji ogólnych, mogą być organizowane przez różne podmioty, nie tylko funkcjonujące w oparciu o prawo oświatowe. Podmioty te same ustalają programy tych zajęć, warunki zaliczenia i opłaty. Do kursów prowadzących do uzyskania umiejętności podstawowych możemy zaliczyć m.in. kursy językowe, kursy w zakresie TIK, przedsiębiorczości i inne, ogólnorozwojowe kursy i szkolenia (por. tabela 3).

Programy prowadzące do uzyskania potwierdzonych efektów uczenia się w życiu dorosłym

Programy prowadzące do uzyskania potwierdzonych efektów uczenia się w życiu dorosłym są zbliżone do programów oferowanych w ramach edukacji formalnej oraz pozaformalnej. Do tych form zaliczamy, oprócz wymienionych w 8.4.1. kursów kompetencji ogólnych, kwalifikacyjne kursy zawodowe, kursy umiejętności zawodowych, turnusy dokształcania teoretycznego młodocianych pracowników oraz inne kursy umożliwiające uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy, umiejętności, kwalifikacji zawodowych prowadzące do ich potwierdzenia. Kształcenie w formach pozaszkolnych może być prowadzone jako stacjonarne lub zaoczne.

Kwalifikacyjne kursy zawodowe (KKZ) prowadzone są według programów opartych na podstawie programowej kształcenia w zawodach lub podstawie programowej kształcenia w zawodzie szkolnictwa branżowego i dotyczą jednej kwalifikacji. Ukończenie kursu umożliwia przystąpienie do egzaminu zawodowego w zakresie tej kwalifikacji. Nazwa kwalifikacyjnego kursu zawodowego jest jednocześnie nazwą kwalifikacji.

Kurs umiejętności zawodowych jest prowadzony w oparciu o podstawy programowe kształcenia w zawodach, ale ich zakres dotyczy jednej z części efektów kształcenia, wyodrębnionych w ramach danej kwalifikacji lub uwzględnia efekty kształcenia właściwe dla dodatkowych umiejętności zawodowych określone w odpowiednich przepisach prawa oświatowego.

Kwalifikacyjny kurs zawodowy, czy kurs umiejętności zawodowych kończą się zaliczeniem w formie ustalonej przez podmiot prowadzący kurs. Można jednak zaznaczyć, że podmiot prowadzący kwalifikacyjny kurs zawodowy powinien powiadomić okręgową komisję egzaminacyjną. Stwarza to możliwość przygotowania egzaminu potwierdzającego kwalifikację, która jest przedmiotem kursu.

Programy szkolne odpowiadające poziomowi kształcenia w danym typie szkoły (branżowej szkole I i II stopnia, technikum, szkole policealnej) odpowiadają celom i wymaganiom kształcenia zawodowego odnoszącym się do danego typu szkoły i zostały przyjęte do realizacji, zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym.

Za podstawy programowe kształcenia branżowego/w zawodach odpowiedzialność ponosi Minister Edukacji i Nauki. W oparciu o te podstawy budowane są programy kształcenia w poszczególnych zawodach oraz programy kursów kwalifikacji zawodowych i kursy umiejętności zawodowych.

Nauka w szkole prowadzącej kształcenie branżowe/zawodowe kończy się uzyskaniem świadectwa ukończenia szkoły, a w zakresie kwalifikacji zawodowych (lub efektów kształcenia wyodrębnionych w ramach danej kwalifikacji), po zdaniu egzaminu zawodowego. Ukończenie liceum ogólnokształcącego wiąże się z uzyskaniem świadectwa ukończenia szkoły i jest ono równoznaczne z uzyskaniem wykształcenia średniego. Absolwent liceum może przystąpić do matury, a po jej zdaniu starać się o przyjęcie do szkoły wyższej.

Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna, osoby uczęszczające do szkół niepublicznych partycypują w kosztach kształcenia. Finansowanie szkół niepublicznych może być wspierane ze środków publicznych w postaci dotacji.

KKZ mogą także prowadzić inne podmioty niż szkoły i placówki pozaszkolne.

Programy prowadzące do wejścia na rynek pracy

Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy przewiduje szereg instrumentów mających na celu wsparcie osób bezrobotnych i poszukujących pracy. Koordynacją i realizacją działań w tym zakresie zajmują się wskazane w Ustawie instytucje rynku pracy.

Urzędy pracy, które zajmują się bezpośrednim wsparciem osób bezrobotnych i poszukujących pracy, wspierają swoich klientów w rozwoju i pozyskiwaniu kompetencji, które pozwolą im lepiej spełnić oczekiwania potencjalnych pracodawców. W tym celu mogą zaoferować tzw. podstawowe usługi szkoleniowe lub inne instrumenty wsparcia kształcenia ustawicznego osób bezrobotnych lub poszukujących pracy. Od 2014 r. istnieje możliwość ustalenia form pomocy osobom bezrobotnym. W zależności od określonego profilu pomocy (jednego z trzech) ustalany jest indywidualny plan działania dostosowany do tego profilu.

Tabela 4. Wybrane formy i instrumenty wsparcia kształcenia i szkolenia osób bezrobotnych i poszukujących pracy w Polsce (stan prawny:27.07.2020  ; https://zielonalinia.gov.pl/web/zielona-linia/-/podnoszenie-kwalifikacji-32133, dostęp 28 sierpnia 2021) )

Źródła: Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz zielonalinia.gov.pl, dostęp 28 sierpnia 2021 . Poza wymienionymi formami wsparcia dla osób bezrobotnych i poszukujących pracy, Ustawa (art. 69a, 69b) przewiduje system refundacji na rzecz kształcenia ustawicznego pracowników i pracodawców. Środki pochodzą z KFS wydzielonego z Funduszu Pracy. W 2021 r. zaplanowano środki z KFS na kwotę ponad 259,4  mln zł przeznaczono m.in. na badania zapotrzebowania na zawody, promocję KFS, konsultacje i poradnictwo dla pracodawców oraz badanie efektywności udzielonego wsparcia. . Działania wspierające wejście na rynek pracy, szczególnie młodych dorosłych proponowane są także w licznych realizowanych przez Powiatowe Urzędy Pracy projektach (por. tabela 3).

Programy ogólnorozwojowe dla dorosłych

Programy ogólnorozwojowe, z wyjątkiem programów kształtujących umiejętności podstawowe oferowane przez publiczne i niepubliczne szkoły i placówki pozaszkolne, nie mają wsparcia z budżetu centralnego.

Do programów ogólnorozwojowych można zaliczyć programy oferowane przez:

• niektóre studia podyplomowe,
• Uniwersytety trzeciego wieku,
• Uniwersytety Otwarte,
• domy kultury,
• NGOs.

Oferta obejmuje zarówno programy zapewniające rozwój społeczny, kulturowy, jak i zajęcia sportowe. Brak statystyk publicznych ujmujących oferowane programy w proponowanym ujęciu, nie pozwala zamieścić szczegółowych danych z tego zakresu (8.4.3.). Szereg programów realizowanych m.in. przez organizacje pozarządowe (NGOs) jest pochodną realizowanych projektów i programów (por. tabela 3).

Od 2017r. do października 2019r. realizowany był w formie pilotażu projekt tworzenia Lokalnych Ośrodków Wiedzy i Edukacji (LOWE), który sprowadzał się do przyjęcia przez szkołę, w sposób dobrowolny, dodatkowej funkcji polegającej na aktywizacji środowiska lokalnego na rzecz kształtowania umiejętności osób dorosłych. Ponieważ miejsce szkół w środowiskach lokalnych jest ugruntowane, ponadto szkoły znają dobrze środowiska, w których funkcjonują, co daje gwarancję, że działania  skierowane do dorosłych w ramach LOWE będą odpowiadały konkretnych potrzebom dorosłym. Ma to szczególne znaczenie dla środowisk mniejszych i odległych od centrum miejscowości oraz  w zaniedbanych dzielnicach dużych miast. W wyniku tych działań, które zyskały aprobatę środowisk lokalnych, w 13 województwach powstało 50 LOWE. Ponieważ projekt uzyskał aprobatę zainteresowanych stron, MEN (obecnie MEiN) zdecydowało na jego kontynuowanie i utworzenie kolejnych 100 LOWE w 2020r.

Na uwagę zasługują także działania (Rada Ministrów przyjęła Program Wspierania Rozwoju Uniwersytetów Ludowych (PWRUL) na lata 2020-2030) mające na celu rozwój istniejących Uniwersytetów Ludowych, które w polskiej edukacji mają bogatą tradycję i zajmują znaczące miejsce. W programie zwraca się uwagę nie tylko na rewitalizację ich koncepcji wychowawczej, ale także powstanie nowych placówek, które mają być miejscami nastawionymi na rozwój osobisty i aktywność społeczną szczególnie dorosłych. W ramach tego programu wyłoniono pięć priorytetów obejmujących: wsparcie rozwoju infrastruktury, tworzenie nowych placówek, tworzenie sieci uniwersytetów i upowszechnianie edukacji grundtvigiańskiej oraz rozwój edukacji obywatelskiej i zachowanie dziedzictwa środowisk lokalnych oraz wsparcie techniczne.