Przepisy przewidują jednakowe rozwiązania w sektorach wczesnej opieki i edukacji oraz edukacji szkolnej. Obejmują one trzy następujące główne elementy, które podlegają odrębnym szczegółowym regulacjom prawnym i służą nieco innym szczegółowym celom, choć ich wspólnym ogólnym celem jest podnoszenie jakości kształcenia:

• system nadzoru pedagogicznego,
• ocena indywidualnych nauczycieli,
• zewnętrzne ocenianie uczniów (egzaminy zewnętrzne).

System nadzoru pedagogicznego

Celem systemu nadzoru pedagogicznego jest wspieranie rozwoju przedszkoli, szkół i placówek, podnoszenie jakości kształcenia i wyrównywanie szans edukacyjnych oraz tworzenie możliwości wszechstronnego rozwoju uczniów i nauczycieli. System ma także ułatwiać tworzenie i prowadzenie polityki edukacyjnej opartej na porównywalnych danych o całym systemie oświaty. W systemie wyodrębnia się cztery powiązane elementy nadzoru:

• ewaluację opartą na jednolitych, określonych w przepisach wymaganiach, która jest ukierunkowana na jakość działalności przedszkoli, szkół i placówek;
• kontrolę przestrzegania przepisów prawa dotyczących działalności przedszkoli, szkół i placówek oraz nauczycieli;
• wspomaganie pracy przedszkoli, szkół i placówek oraz nauczycieli (m.in. poprzez publikowanie wyników nadzoru pedagogicznego, organizowanie konferencji i narad oraz przekazywanie informacji o zagadnieniach oświatowych i zmianach w przepisach) w celu inspirowania i intensyfikowania procesów doskonalących pracę przedszkoli, szkół i placówek;
• monitorowanie polegające na zbieraniu i analizie informacji o działalności przedszkola, szkoły lub placówki w celu identyfikowania i eliminowania zagrożeń dla prawidłowej realizacji ich zadań.

Zadania w tych czterech obszarach są obowiązkowo wykonywane przez zewnętrzne organy nadzoru pedagogicznego w odniesieniu do przedszkoli, szkół i placówek publicznych i niepublicznych oraz przez dyrektorów przedszkoli, szkół i placówek publicznych, we współpracy z pozostałą kadrą kierowniczą i innymi nauczycielami, w ramach wewnętrznego nadzoru pedagogicznego. Przepisy dotyczące nadzoru wewnętrznego nie odnoszą się do przedszkoli, szkół i placówek niepublicznych, które mogą wprowadzać inne rozwiązania w tym zakresie. Wyniki ewaluacji wewnętrznej są uwzględniane w ewaluacjach zewnętrznych.

Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Edukacji i Nauki (do stycznia 2021 r. Ministerstwa Edukacji Narodowej odpowiedzialnego wyłącznie za system oświaty) w czasie trwania pandemii COVID-19 ewaluacje zewnętrzne są czasowo zawieszane. Organom nadzoru zewnętrznego zaleca się skoncentrowanie działań na wspomaganiu i monitorowaniu działalności przedszkoli, szkół i placówek oraz korzystanie w tym zakresie, w miarę możliwości, z środków komunikacji zdalnej.

W rozdziale 11.1.2 „Podejścia i metody zapewniania jakości” omówiono wyłącznie ewaluację jako kluczowy element zapewniania jakości.

Ocena nauczycieli

Rozwiązania dotyczące oceny indywidualnych nauczycieli są jednakowe dla nauczycieli zatrudnionych w sektorach wczesnej opieki i edukacji oraz edukacji szkolnej, a także w sektorze publicznym i niepublicznym. Istnieją dwie formy oceny nauczycieli. Ocena pracy jest nieobowiązkowa, obejmuje nauczycieli posiadających jeden z trzech wyższych stopni awansu i dotyczy wykonywania obowiązków nauczyciela, które są określone w przepisach. Ocena dorobku zawodowego jest integralnym elementem procedury awansu zawodowego. Ocena obejmuje stopień realizacji planu rozwoju zawodowego, uzgodnionego przez nauczyciela i dyrektora na okres poprzedzający procedurę awansu zawodowego. Pozytywny wynik oceny jest jednym z warunków awansu.  Zob. też informacje o awansie zawodowym nauczycieli w rozdziale 9.2.

Zewnętrzne ocenianie uczniów

System zewnętrznego oceniania uczniów obejmuje egzamin ósmoklasisty na zakończenie nauki w szkole podstawowej, egzamin maturalny na zakończenie szkoły średniej oraz egzaminy zawodowe m.in. dla uczniów lub absolwentów zawodowej szkoły średniej i szkoły policealnej. Egzaminy zewnętrzne, które pozwalają obiektywnie mierzyć i oceniać efekty pracy szkół, mają na celu poprawę jakości kształcenia, wsparcie procesu diagnozowania osiągnięć ucznia oraz zapewnienie porównywalności wyników kształcenia w skali kraju. Wyniki egzaminów są uwzględniane w zewnętrznej i wewnętrznej ewaluacji szkół w ramach nadzoru pedagogicznego. W ten sposób ułatwiają samym szkołom oraz władzom oświatowym podjęcie działań służących podnoszeniu jakości kształcenia. Szczegółowe informacje o ocenie uczniów przedstawiono w rozdziałach 5.3 i 6.3.

Reformy w ostatniej dekadzie

Obecny system nadzoru pedagogicznego został wprowadzony w roku szkolnym 2009/2010, zastępując istniejące wcześniej mechanizmy, które koncentrowały się głównie na badaniu zgodności z przepisami prawa, a w niewystarczającym stopniu na ocenie jakości pracy przedszkoli, szkół i placówek i podnoszeniu jakości kształcenia. Obecne mechanizmy, a w szczególności ewaluacja, umożliwiają bardziej gruntowną analizę i ocenę efektów działalności przedszkoli, szkół i placówek.

W kolejnych latach przedefiniowano nieco zakres zagadnień objętych ewaluacją zewnętrzną, zmniejszając liczbę określonych w przepisach kryteriów czy wymagań z 12 w 2015 r. do 9 w 2017 r. Wymagania nie obejmują wszystkich aspektów funkcjonowania przedszkoli, szkół i placówek, a wskazują jedynie na ich najważniejsze cele, kierunki działań i zadania. Zob. szczegółowe informacje w rozdziale 11.1.2 „Podejścia i metody zapewniania jakości” niżej.

Ponadto w 2015 r. zrezygnowano z określania w ramach ewaluacji zewnętrznej poziomu spełniania wymagań przez przedszkola, szkoły i placówki w 5-stopniowej skali (od niskiego do bardzo wysokiego), obowiązującej w poprzednich latach. Podkreślając, że ewaluacja powinna opierać się na podejściu kształtującym, a nie sumującym, Ministerstwo Edukacji uznało, że taka ocena w skali nie służyła w dostatecznej mierze podnoszeniu jakości pracy przedszkoli, szkół i placówek i ich rozwojowi. Skupiała ich uwagę w większym stopniu na zasadności przyznanej oceny niż na autorefleksji i autoanalizie, tworzeniu planów rozwoju i wprowadzaniu zmian. Oceny w skali nie zawsze były porównywalne i zachęcały bardziej do etykietowania i rankingowania niż refleksji nad rozwojem. W niektórych wypadkach mogły także powodować takie niekorzystne zjawiska jak postawy niechętne ewaluacji czy tendencja do przedstawiania w trakcie ewaluacji informacji niezgodnych ze stanem faktycznym z obawy przed niską oceną. Obecnie raporty z ewaluacji przedstawiają wyniki i wnioski z ewaluacji, wskazując obszary, w których przedszkole, szkoła czy placówka działa dobrze, i te, które wymagają poprawy.

Funkcjonowanie systemu nadzoru pedagogicznego wspierają projekty współfinansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego (Program Operacyjny „Kapitał Ludzki”). W projekcie „Program wzmocnienia efektywności systemu nadzoru pedagogicznego i oceny jakości pracy w szkołach”, którego głównym partnerem jest Ośrodek Rozwoju Edukacji (ORE), powstał portal „Nadzór Pedagogiczny – System Ewaluacji Oświaty”. W portalu można znaleźć nie tylko wszelkie informacje o systemie nadzoru i raporty z ewaluacji poszczególnych placówek oświatowych, ale także rozmaite publikacje i materiały oraz informacje o konferencjach, szkoleniach i wizytach studyjnych. Z kolei w ramach projektu realizowanego przez Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej (obecnie włączony do ORE) opracowane zostały „Standardy jakości kształcenia zawodowego” (2013). Jest to narzędzie, z którego mogą dobrowolnie korzystać placówki kształcenia zawodowego w celu podnoszenia jakości, oparte na zaleceniu Parlamentu Europejskiego i Rady z 2009 r. w sprawie europejskich ram odniesienia na rzecz zapewnienia jakości w kształceniu i szkoleniu zawodowym (EQARF/EQAVET).

W ostatnich latach wprowadzano także zmiany w systemie oceny nauczycieli. Do końca roku szkolnego 2017/2018 istniały dwa procesy: ocena pracy i ocena dorobku zawodowego nauczyciela. Ocena pracy była obowiązkowa i dotyczyła wszystkich nauczycieli z wyjątkiem nauczycieli stażystów (pierwszy z czterech stopni awansu zawodowego), którzy podlegali ocenie dorobku zawodowego w momencie ubiegania się o kolejny stopień zawodowy. Ocena dorobku zawodowego była przeprowadzana, gdy nauczyciel ubiegał się o kolejny stopień awansu zawodowego. Przepisy obowiązujące od roku szkolnego 2018/2019 przewidywały wyłącznie ocenę pracy, która była też powiązana z awansem na kolejny stopień zawodowy, a tym samym zastąpiła odrębną ocenę dorobku zawodowego. Od roku 2019/2020 istnieją ponownie dwa procesy, ocena pracy i ocena dorobku zawodowego. Ocena pracy nie jest już jednak obowiązkowa, a przepisy nie określają szczegółowych kryteriów oceny.

Organy odpowiedzialne

Organy odpowiedzialne za zewnętrzne zapewnianie jakości

Zasadniczą rolę odgrywają organy nadzoru pedagogicznego, które odpowiadają za cztery wspomniane wyżej zadania: ewaluację, kontrolę, wspomaganie przedszkoli, szkół i placówek oraz monitorowanie. Organami nadzoru pedagogicznego są:

• minister właściwy do spraw oświaty i wychowania oraz ministrowie właściwi do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, rolnictwa i sprawiedliwości, którzy nadzorują określone typy szkół lub placówek;
• kuratorzy oświaty.

Ponadto określone zadania w zakresie oceny nauczycieli mają kuratorzy oświaty i organy prowadzące przedszkola, szkoły lub inne placówki oświatowe.

W styczniu 2021 r. ustanowiono Pełnomocnika Rządu do spraw kształcenia ogólnego i nadzoru pedagogicznego.

Zob. też informacje o Komisjach Egzaminacyjnych odpowiedzialnych za zewnętrzne ocenianie uczniów w rozdziałach 5.3 i 6.3. 

Minister Edukacji i Nauki

Ministerstwo Edukacji i Nauki zostało utworzone w styczniu 2021 r. w wyniku połącznia Ministerstwa Edukacji Narodowej i Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Minister Edukacji i Nauki sprawuje bezpośredni nadzór pedagogiczny nad określonymi szkołami i placówkami (szkołami polskimi, tj. szkołami przy polskich placówkach dyplomatycznych, konsularnych i wojskowych za granicą oraz publicznymi ogólnokrajowymi placówkami kształcenia ustawicznego i doskonalenia nauczycieli oraz szkołami i placówkami o charakterze eksperymentalnym). Równocześnie minister nadzoruje i koordynuje sprawowanie nadzoru pedagogicznego na terenie całego kraju, a w szczególności działalność kuratoriów oświaty w tym zakresie. W tym celu minister:

• ustala podstawowe kierunki realizacji przez kuratorów oświaty polityki oświatowej państwa, w szczególności zadań z zakresu nadzoru pedagogicznego;
• kontroluje sprawność i efektywność nadzoru pedagogicznego sprawowanego przez kuratorów oświaty oraz przestrzeganie przepisów w tym zakresie, a także może wydawać kuratorom wiążące ich pisemne wytyczne i polecenia, z wyjątkiem indywidualnych spraw rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnej;
• może żądać od kuratorów oświaty informacji, dokumentów i sprawozdań okresowych lub dotyczących określonych spraw;
• może organizować szkolenia, narady i konferencje kuratorów oświaty;
• może ogłaszać w wydawanym przez siebie dzienniku urzędowym zalecane standardy wyposażenia szkół niezbędne do nauczania przedmiotów ogólnokształcących.

Minister prowadzi także elektroniczną platformę nadzoru pedagogicznego, na której gromadzi się m.in. informacje o działalności przedszkoli, szkół i placówek uzyskane w trakcie ewaluacji zewnętrznych oraz wyniki i wnioski z ewaluacji zewnętrznych. Dostęp do platformy mają osoby wykonujące zadania w zakresie nadzoru pedagogicznego, nauczyciele, uczniowie, rodzice oraz organy prowadzące przedszkola, szkoły i placówki.

W ramach swych zadań minister określa w drodze rozporządzenia, w porozumieniu z pozostałymi właściwymi ministrami, szczegółowe zasady sprawowania nadzoru pedagogicznego, w tym m.in. przeprowadzania ewaluacji. Minister publikuje też obowiązujące dla kuratorów oświaty kierunki polityki oświatowej i plan nadzoru pedagogicznego na każdy rok szkolny, które określają m.in. zakres oraz tematykę zewnętrznych ewaluacji przedszkoli, szkół i innych placówek.

Pozostali wymienieni wyżej ministrowie sprawują nadzór pedagogiczny nad określonymi szkołami lub placówkami zgodnie z zakresem działalności swego resortu (m.in. szkołami artystycznymi, rolniczymi i leśnymi). Te szkoły i placówki podlegają jednak nadzorowi pedagogicznemu zgodnie ze szczegółowymi zasadami określonymi w rozporządzeniu przez ministra odpowiedzialnego za system oświaty w porozumieniu z tymi ministrami. Pozostali ministrowie mogą także tworzyć specjalistyczne jednostki nadzoru pedagogicznego.

Pełnomocnik Rządu do spraw kształcenia ogólnego i nadzoru pedagogicznego

Funkcję Pełnomocnika pełni sekretarz stanu w Ministerstwie Edukacji i Nauki. W zakresie nadzoru pedagogicznego zadania Pełnomocnika obejmują analizę obowiązujących przepisów i istniejących rozwiązań, identyfikowanie problemów oraz formułowanie wniosków, a także przygotowywanie propozycji podstawowych kierunków realizacji przez kuratorów oświaty polityki oświatowej państwa. Pełnomocnik może zlecać przeprowadzanie badań i ekspertyz oraz powoływać zespoły eksperckie i doradcze. W porozumieniu z Ministrem Edukacji i Nauki przedstawia on oceny i wnioski i może też przedkładać własne projekty dokumentów rządowych wynikające z realizacji powierzonych mu zadań.

Pełnomocnik wykonuje swe zadania we współpracy z organami administracji rządowej i może także współpracować z jednostkami systemu oświaty, radami rodziców, organami jednostek samorządu terytorialnego i organizacjami pozarządowymi.

Kuratorzy oświaty

Kuratorzy oświaty są kierownikami kuratoriów oświaty, które stanowią jednostkę organizacyjną administracji rządowej na szczeblu województwa. Kandydata na kuratora w danym województwie wyłania się w drodze konkursu. Kuratora powołuje i odwołuje Minister Edukacji i Nauki  na wniosek wojewody (kierującego organem administracji rządowej na szczeblu województwa). Jeżeli do konkursu nie przystąpił żaden kandydat lub żaden nie został w jego wyniku wyłoniony, minister może powołać na stanowisko kuratora wybraną przez siebie osobę, która spełnia określone w przepisach warunki konkursu, oraz odwołać urzędującego kuratora z własnej inicjatywy. W związku z tym kuratorzy nie są organami niezależnymi od władz centralnych.

Kurator oświaty sprawuje nadzór pedagogiczny nad publicznymi i niepublicznymi przedszkolami, szkołami i placówkami zgodnie z określonymi przez ministra zasadami nadzoru pedagogicznego, kierunkami polityki oświatowej państwa i corocznym planem nadzoru pedagogicznego.

Szczegółowe zadania kuratora w zakresie nadzoru pedagogicznego:

• Kurator opracowuje na każdy rok szkolny plan nadzoru pedagogicznego dla swego województwa, określający m.in. liczbę i zakres ewaluacji zewnętrznych w podległych mu przedszkolach, szkołach i placówkach, a także przedkłada ministrowi raport z nadzoru w danym roku.
• W ramach ewaluacji zewnętrznych kurator wyznacza przeprowadzające je zespoły spośród wizytatorów zatrudnionych w danym kuratorium oraz rozpatruje ewentualne zastrzeżenia do raportów tych zespołów, przedstawiane przez dyrektorów przedszkoli, szkół lub placówek.
• W przypadku stwierdzenia, na przykład w wyniku ewaluacji zewnętrznej, niedostatecznych efektów kształcenia lub wychowania w przedszkolu, szkole lub placówce, kurator poleca jego / jej dyrektorowi opracowanie programu i harmonogramu poprawy efektywności kształcenia lub wychowania w ustalonym terminie. Jeżeli dyrektor nie usunie uchybień w wyznaczonym terminie, nie opracuje lub nie wdroży programu poprawy lub nie uwzględni w nim przedstawionych uwag i wniosków, kurator podejmuje działania, które skutkują odwołaniem dyrektora przedszkola, szkoły lub placówki publicznej lub mogą skutkować likwidacją przedszkola, szkoły lub placówki niepublicznej.

Jeśli chodzi o ocenę nauczycieli, kurator rozpatruje odwołania nauczycieli od oceny pracy i oceny dorobku zawodowego dokonanej przez dyrektora przedszkola, szkoły lub placówki (zob. organy odpowiedzialne za wewnętrzne zapewnianie jakości niżej). Kurator deleguje także swego przedstawiciela do komisji egzaminujących nauczycieli, którzy ubiegają się o stopień nauczyciela kontraktowego i mianowanego (drugi i trzeci stopień awansu). Ponadto organizuje postępowanie o nadanie stopnia nauczyciela dyplomowanego (czwartego, najwyższego stopnia awansu). Powołuje on komisję, włącznie ze swym przedstawicielem, która analizuje dorobek zawodowy i przeprowadza rozmowę z nauczycielem, oraz nadaje mu ten stopień. Zob. też informacje o awansie zawodowym nauczycieli w rozdziale 9.2.  

Organy prowadzące przedszkola, szkoły i inne placówki edukacyjne

Organ prowadzący przedszkole, szkołę lub inną placówkę powołuje komisję egzaminacyjną, włącznie ze swym przedstawicielem, w przypadku nauczyciela ubiegającego się o stopień nauczyciela mianowanego (tj. trzeci z czterech stopni awansu), oraz nadaje nauczycielowi ten stopień. W publicznym sektorze oświaty organem prowadzącym jest przeważnie gmina (organ władz lokalnych). Zob. też informacje o awansie zawodowym nauczycieli w rozdziale 9.2.

Organy odpowiedzialne za wewnętrzne zapewnianie jakości

Przepisy dotyczące wewnętrznego nadzoru pedagogicznego nie odnoszą się do przedszkoli, szkół i placówek niepublicznych, które mogą wprowadzać własne rozwiązania. W sektorze publicznym za wewnętrzny nadzór pedagogiczny, obejmujący ewaluację, kontrolę, wspomaganie i monitorowanie, odpowiada dyrektor przedszkola, szkoły lub placówki we współpracy z innymi nauczycielami zajmującymi stanowiska kierownicze.

Dyrektor wraz z pozostałą kadrą kierowniczą obowiązkowo przeprowadzają ewaluację wewnętrzną i wykorzystują jej wyniki do doskonalenia pracy przedszkola, szkoły lub placówki oraz kontrolują przestrzeganie przepisów przez nauczycieli. Wspomagają także nauczycieli w realizacji ich zadań, na przykład poprzez diagnozę pracy przedszkola, szkoły lub placówki, planowanie działań rozwojowych, m.in. motywowanie do doskonalenia i rozwoju zawodowego, oraz organizowanie takich działań (np. szkoleń i narad). W ramach monitorowania wprowadza się mechanizmy służące identyfikowaniu i eliminowaniu zagrożeń dla prawidłowego wykonywania zadań.  

Przepisy pozostawiają dyrektorowi swobodę decyzji o zakresie ewaluacji wewnętrznej. Dyrektor wykonuje swe zadania na podstawie planu nadzoru pedagogicznego na każdy rok szkolny, który przedstawia radzie pedagogicznej przedszkola, szkoły lub placówki (organowi kolegialnemu, w którego skład wchodzi dyrektor jako przewodniczący i wszyscy nauczyciele) przed rozpoczęciem roku. Po zakończeniu roku dyrektor przedstawia radzie wyniki i wnioski z wewnętrznego nadzoru pedagogicznego. Przepisy nie definiują wprost roli rady pedagogicznej czy indywidualnych nauczycieli w samej ewaluacji wewnętrznej. Zaangażowanie nauczycieli w procesy ewaluacji wewnętrznej jest jednak nie tylko dobrą praktyką promowaną podczas szkoleń w zakresie ewaluacji dla dyrektorów, ale także jednym z aspektów uwzględnianych w ewaluacji zewnętrznej.

Dyrektor dokonuje także oceny pracy i oceny dorobku zawodowego nauczycieli, a przepisy w tym zakresie dotyczą zarówno przedszkoli, szkół lub placówek publicznych, jak i niepublicznych. Nauczyciel może odwołać się od decyzji dyrektora do organu zewnętrznego nadzoru pedagogicznego, którym w większości przypadków jest kurator oświaty.

Podejścia i metody zapewniania jakości

W poniższym rozdziale przedstawiono następujące elementu systemu zapewniania jakości:

• zewnętrzne zapewnianie jakości:

• ewaluacja jako kluczowy element systemu zewnętrznego nadzoru pedagogicznego
• ocenanauczycieli (przeprowadzana zewnętrznie, oprócz oceny wewnętrznej, wyłącznie w ramach procedury awansu nauczyciela na wyższy stopień)

(Zob. też informacje o zewnętrznym ocenianiu uczniów, pośrednio związanym z zewnętrznym zapewnianiem jakości, w rozdziale wstępnym do rozdziału 11 oraz rozdziałach 5.3 i 6.3.)

• wewnętrzne zapewnianie jakości:

• ewaluacja jako kluczowy element systemu wewnętrznego nadzoru pedagogicznego
• ocena pracy i ocena dorobku zawodowego nauczycieli

Termin ‘ewaluacja’ został zdefiniowany w przepisach jako proces gromadzenia, analizowania i komunikowania informacji o wartości działań podejmowanych przez przedszkole, szkołę lub placówkę. Jej wyniki wykorzystuje się w podejmowaniu decyzji służących zapewnieniu wysokiej jakości organizacji procesów kształcenia, wychowania i opieki oraz ich efektów w przedszkolu, szkole lub placówce.

Zewnętrzne zapewnianie jakości

Ewaluacja

Ewaluacja zewnętrzna jest przeprowadzana w zakresie wymagań czy kryteriów określonych w przepisach; zob. tabela niżej. Pod względem zakresu wyodrębnia się ewaluację całościową i problemową. Ewaluacja całościowa obejmuje wszystkie wymagania określone w przepisach, a ewaluacja problemowa jedynie wybrane wymagania.

Wymagania te są wspólne dla wczesnej opieki i edukacji (przedszkoli i innych form edukacji przedszkolnej) oraz edukacji szkolnej (jednakowe wymagania dla szkół na wszystkich poziomach edukacji i innych placówek, włącznie ze szkołami dla dorosłych i innymi placówkami prowadzącymi kształcenie dorosłych), z wyjątkiem uwzględniania egzaminów zewnętrznych w edukacji szkolnej.

Wymagania

Przepisy określają 9 przedstawionych niżej ogólnych wymagań dla przedszkoli, szkół i placówek wraz z bardziej szczegółową charakterystyką.

W zewnętrznej ewaluacji uwzględnia się wyniki ewaluacji wewnętrznej. Zespół przeprowadzający ewaluację zewnętrzną jest zobowiązany do zapoznania się z wynikami ewaluacji wewnętrznej i porównania ich z wynikami własnych badań.

Częstotliwość ewaluacji

Zgodnie z przepisami ewaluacje zewnętrzne przeprowadza się jako działania zarówno planowe, jak i doraźne. Przepisy nie określają częstotliwości ewaluacji zewnętrznej. Ewaluacje planowe są dokonywane zgodnie z kierunkami polityki oświatowej i planem nadzoru pedagogicznego, w których Minister Edukacji i Nauki określa zakres ewaluacji na każdy rok szkolny. W związku z tym ewaluacje odbywają się obowiązkowo w każdym roku szkolnym, ale ich zakres i odsetek objętych nimi przedszkoli, szkół lub placówek są zróżnicowane w poszczególnych latach. Na przykład w roku szkolnym 2020/2021 ewaluacje problemowe w zakresie ustalonym przez Ministra stanowiły 60% wszystkich ewaluacji. Ewaluacje problemowe w przedszkolach dotyczyły wymagań 7 i 9, a w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych – wymagań 1 i 2 (zob. listę wyżej). Na pozostałe 40% składały się ewaluacje problemowe w zakresie wybranym przez kuratorów oświaty na podstawie wniosków z nadzoru pedagogicznego w poszczególnych województwach. Wytyczne ministra nie określają liczby czy odsetka przedszkoli, szkół i placówek podlegających ewaluacji w danym roku.

W wyznaczonych przez ministra ramach kurator oświaty opracowuje na każdy rok szkolny szczegółowy plan nadzoru pedagogicznego dla swego województwa oraz kryteria wyboru przedszkoli, szkół i placówek, które zostaną poddane ewaluacji w danym roku. Kurator może uwzględnić na przykład termin poprzedniej ewaluacji, słabe wyniki kształcenia, skargi i nieprawidłowości oraz dobrowolne zgłoszenia przedszkoli, szkół i placówek. Doraźne ewaluacje zewnętrzne są przeprowadzane w przypadku, gdy zajdzie potrzeba podjęcia działań, które nie zostały ujęte w planie nadzoru pedagogicznego. Zgodnie z przepisami i wytycznymi ogólnokrajowymi w czasie trwania pandemii COVID-19 ewaluacje są okresowo zawieszane na podstawie decyzji kuratora.

Osoby przeprowadzające ewaluacje

Ewaluację przeprowadzają osoby lub zespoły wyznaczone przez kuratora oświaty spośród wizytatorów ds. ewaluacji pracujących w danym kuratorium (ale w przypadku szkół i placówek, nad którymi nadzór pedagogiczny jest sprawowany przez więcej niż jeden organ, np. szkół artystycznych czy rolniczych (zob. rozdział 11.1.1 – Organy odpowiedzialne), przepisy umożliwiają wyznaczenie wspólnego zespołu ewaluacyjnego).

Kwalifikacje wizytatorów przeprowadzających ewaluację są określone w przepisach. Mogą nimi być wyłącznie:

• nauczyciele mianowani lub dyplomowani (trzeci lub czwarty stopień, tj. jeden z dwóch najwyższych stopni, awansu zawodowego), którzy legitymują się dyplomem magisterskim oraz ukończyli:
  • formy doskonalenia zawodowego w zakresie administracji lub zarządzania lub
  • przynajmniej dwuletni staż pracy na stanowisku kierowniczym w przedszkolu, szkole, placówce bądź zakładzie kształcenia nauczycieli lub
  • przynajmniej dwuletni staż pracy w organie nadzoru pedagogicznego bądź organie prowadzącym przedszkole, szkołę lub placówkę na stanowisku związanym z organizacją pracy przedszkoli, szkół i placówek.
• nauczyciele akademiccy posiadający przynajmniej pięcioletni staż pracy w uczelni i ukończone formy doskonalenia w zakresie administracji lub zarządzania.

Ponadto wizytatorzy przeprowadzający ewaluacje są zobowiązani do ukończenia, przynajmniej raz na dwa lata, kursu doskonalenia zawodowego w zakresie ewaluacji organizowanego na zlecenie Ministra Edukacji i Nauki.

Procedura ewaluacji

Procedura obejmuje analizę dokumentacji przekazanej przez przedszkole, szkołę lub placówkę, wizytację oraz przygotowanie raportu przez wizytatora lub zespół wizytatorów. W ewaluacji uczestniczą nauczyciele i uczniowie przedszkola, szkoły lub placówki, rodzice oraz przedstawiciele organizacji i instytucji współpracujących z przedszkolem szkołą lub placówką, wybrani przez wizytatora lub zespół wizytatorów. Po przeprowadzeniu wizytacji wizytator lub zespół przedstawia wyniki i wnioski radzie pedagogicznej przedszkola, szkoły lub placówki (organowi kolegialnemu, w którego skład wchodzi dyrektor jako przewodniczący i wszyscy nauczyciele). Raport, który zawiera wyniki i wnioski z ewaluacji, jest przekazywany przez kuratora oświaty dyrektorowi przedszkola, szkoły lub placówki oraz jego / jej organowi prowadzącemu. Dyrektor może zgłosić zastrzeżenia do raportu, które są rozpatrywane przez kuratora. W przypadku uzasadnionych zastrzeżeń w raporcie wprowadza się zmiany.

Przepisy nie określają narzędzi ewaluacji poza udziałem wspomnianych wyżej zainteresowanych grup. Zalecane narzędzia zostały przedstawione w dokumencie „Model i zalecany przebieg ewaluacji zewnętrznej szkół oraz placówek” (2014), przygotowanym w ramach wspomnianego wcześniej projektu „Program wzmocnienia efektywności systemu nadzoru pedagogicznego i oceny jakości pracy szkoły – etap III”. Są to m.in. takie metody ilościowe jak badania ankietowe i takie metody jakościowe jak analiza dokumentów, wywiady indywidualne i grupowe z udziałem zainteresowanych grup oraz obserwacja zajęć. Dokument ten zawiera również inne bardziej szczegółowe wskazówki i dobre praktyki dotyczące przeprowadzania ewaluacji zewnętrznej.

Skutki ewaluacji

Skutki ewaluacji są określone w przepisach, choć przepisy nie odnoszą się wprost do ewaluacji w tym kontekście. W przypadku stwierdzenia niedostatecznych efektów kształcenia lub wychowania w przedszkolu, szkole lub placówce, kurator poleca jego / jej dyrektorowi opracowanie programu i harmonogramu poprawy efektywności kształcenia lub wychowania w ustalonym terminie.

Jeżeli dyrektor przedszkola, szkoły lub placówki publicznej nie usunie uchybień w wyznaczonym terminie, nie opracuje lub nie wdroży programu poprawy lub nie uwzględni w nim przedstawionych uwag i wniosków, kurator składa wniosek o odwołanie dyrektora do organu prowadzącego. Wniosek jest wiążący dla tego organu. W przypadku przedszkola, szkoły lub placówki niepublicznej kurator może cofnąć zezwolenie na jego / jej utworzenie, co oznacza wykreślenie z ewidencji i likwidację.

Raporty z ewaluacji

Raporty z ewaluacji zewnętrznych poszczególnych przedszkoli, szkół i placówek są publikowane w portalu internetowym „System Ewaluacji Oświaty – Nadzór Pedagogiczny”, założonym w ramach wspomnianego wcześniej projektu systemowego „Program wzmocnienia efektywności systemu nadzoru pedagogicznego i oceny jakości pracy szkoły”. Przedstawiają one informacje, które umożliwiają analizę porównawczą wyników ewaluacji w przedszkolach, szkołach i placówkach.

Ponadto każdego roku kuratorzy oświaty obowiązkowo opracowują dla ministra raporty z wynikami nadzoru pedagogicznego, z ewaluacją włącznie, w swym województwie i publikują zbiorcze raporty z ewaluacji na stronach internetowych kuratoriów. Wnioski są wykorzystywane przez kuratorów do opracowywania planu nadzoru pedagogicznego na kolejny rok szkolny, z uwzględnieniem konkretnych działań służących podnoszeniu jakości. Wnioski wykorzystuje się też przy określaniu głównych kierunków polityki oświatowej i planu nadzoru pedagogicznego na kolejny rok na poziomie krajowym.

Ocena nauczycieli

System oceny nauczycieli nie przewiduje mechanizmów oceny kandydatów do zawodu nauczycielskiego; warunki podejmowania pracy w tym zawodzie zostały przedstawione w rozdziale 9.1.

W ramach zewnętrznego zapewniania jakości nie prowadzi się też okresowej oceny pracy nauczycieli. Organy zewnętrzne, tj. organ prowadzący przedszkole, szkołę lub placówkę i organ nadzoru pedagogicznego (kurator oświaty) uczestniczą natomiast w ocenie nauczycieli w ramach procedury awansu na jeden z trzech wyższych stopni. Powołują one komisje przeprowadzające egzaminy lub rozmowy kwalifikacyjne z nauczycielami ubiegającymi się o stopień nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego (dwa najwyższe stopnie awansu zawodowego). Jednym z wstępnych warunków rozpoczęcia takiego postępowania jest uzyskanie pozytywnej oceny dorobku zawodowego w ramach wewnętrznego zapewniania jakości; zob. niżej. Bardziej szczegółowe informacje o awansie nauczycieli przedstawiono w rozdziale 9.2.

Zob. też informacje o zewnętrznym ocenianiu uczniów, pośrednio związanym z zewnętrznym zapewnianiem jakości, w rozdziałach 5.3 i 6.3.

Wewnętrzne zapewnianie jakości

Omówione niżej rozwiązania dotyczące ewaluacji obowiązują zarówno w sektorze wczesnej opieki i edukacji, jak i w sektorze edukacji szkolnej, ale wyłącznie w odniesieniu do przedszkoli, szkół i placówek publicznych. Przedszkola, szkoły i placówki niepubliczne mogą wprowadzać inne rozwiązania w tym zakresie. Rozwiązania w zakresie oceny nauczycieli dotyczą zarówno sektora publicznego, jak i niepublicznego. 

Ewaluacja

Ewaluacja wewnętrzna jest ukierunkowana na jakość pracy przedszkola, szkoły lub placówki.

Zgodnie z przepisami ewaluacja jest obowiązkowo przeprowadzana w każdym roku szkolnym. Dyrektorzy przedszkoli, szkół i placówek mają jednak większą swobodę niż kuratorzy w przypadku ewaluacji zewnętrznej – planowe i doraźne działania w zakresie ewaluacji wewnętrznej dotyczą zagadnień, jakie przedszkole, szkoła czy placówka uznaje za istotne w swej działalności. O zakresie i przedmiocie ewaluacji wewnętrznej decyduje dyrektor we współpracy z pozostałą kadrą kierowniczą, ale zgodnie z ideą ewaluacji wewnętrznej jako działania zespołowego te kwestie powinny być przedmiotem uzgodnień ze wszystkimi nauczycielami.

Ewaluację przeprowadza się na podstawie planu nadzoru pedagogicznego, przygotowywanego na każdy rok szkolny przez dyrektora i przedstawianego radzie pedagogicznej przedszkola, szkoły lub placówki (organowi kolegialnemu, w którego skład wchodzi dyrektor i wszyscy nauczyciele). Plan nadzoru określa cele, zakres i przedmiot oraz harmonogram ewaluacji. W związku z tym, że działania w ramach ewaluacji powinny wynikać z potrzeb danego przedszkola, szkoły lub placówki, plan może, ale nie musi uwzględniać kierunków polityki oświatowej czy priorytetowych zadań w zakresie zewnętrznego nadzoru pedagogicznego określonych przez ministra. Należy w nim natomiast uwzględnić wnioski z nadzoru pedagogicznego w poprzednim roku.

Przepisy wprowadzane na czas trwania pandemii COVID-19 nie zmieniły zasad dokonywania ewaluacji wewnętrznej. Dyrektorzy przedszkoli, szkól i placówek mogą jednak wprowadzać korekty w planie wewnętrznego nadzoru pedagogicznego zależnie od okoliczności. W portalach oświatowych można znaleźć różne wskazówki dotyczące ewaluacji wewnętrznych. Dotyczą one m.in. ukierunkowania ewaluacji na takie aspekty związane z kształceniem zdalnym w czasie trwania pandemii jak: prowadzenie przez nauczycieli zajęć w trybie zdalnym i związanej z tym dokumentacji przebiegu nauczania; monitorowanie realizacji podstawy programowej; monitorowanie obecności uczniów na zajęciach prowadzonych zdalnie oraz monitorowanie i ocena ich postępów w nauce; bezpieczne korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych.

Ewaluację przeprowadza dyrektor przedszkola, szkoły lub placówki we współpracy z pozostałą kadrą kierowniczą. Należy też przewidzieć aktywną rolę wszystkich nauczycieli. Zaangażowanie nauczycieli decyduje o zasadności całego procesu i jest także uwzględnione w ewaluacji zewnętrznej.

Przepisy nie określają procedury ewaluacji wewnętrznej, a jedynymi narzędziami wspomnianymi w przepisach są analiza dokumentacji przebiegu nauczania oraz obserwacja. Dyrektor obserwuje prowadzone przez nauczycieli zajęcia oraz inne działania wynikające ze statutowych działań przedszkola, szkoły czy placówki. W praktyce oznacza to, że obserwacja może obejmować zarówno hospitacje lekcji i innych zajęć, jak i na przykład obserwację spotkań nauczycieli z rodzicami.

Wyniki i wnioski z ewaluacji w danym roku szkolnym są przedstawiane przez dyrektora radzie pedagogicznej w sprawozdaniu z wewnętrznego nadzoru pedagogicznego. Wyniki ewaluacji wewnętrznej nie są publikowane, ale są obowiązkowo wykorzystywane do doskonalenia jakości pracy przedszkola, szkoły lub placówki oraz uwzględniane w ewaluacji zewnętrznej.

Ocena nauczycieli

Przepisy przewidują ocenę pracy i ocenę dorobku zawodowego nauczyciela. Zasady przeprowadzania obu form oceny są jednakowe dla nauczycieli zatrudnionych w sektorze wczesnej opieki i edukacji oraz sektorze edukacji szkolnej, a także w sektorze publicznym i niepublicznym.

Ocena pracy

Ocena pracy dotyczy nauczycieli posiadających jeden z trzech wyższych stopni awansu zawodowego (nauczyciel kontraktowy, mianowany lub dyplomowany); nie odnosi się do nauczycieli z najniższym stopniem (nauczyciela stażysty). Ocena nie jest obowiązkowa. Obejmuje ona wykonywanie obowiązków dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych oraz innych obowiązków wynikających ze statutowej działalności przedszkola, szkoły lub innej placówki edukacyjnej. 

Obowiązki nauczycieli zostały sformułowane w przepisach w następujący sposób:

• rzetelność realizacji zadań związanych z powierzonych stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę;
• wspieranie każdego ucznia w jego rozwoju;
• dążenie do pełni własnego rozwoju osobowego;
• doskonalenie zawodowe, zgodnie z potrzebami szkoły;
• kształcenie i wychowywanie młodzieży w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka;
• dbanie o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów;
• realizacja zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz;
• realizacja innych zajęć i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły, w tym zajęć opiekuńczych i wychowawczych uwzględniających potrzeby i zainteresowania uczniów;
• realizacja zajęć i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym;
• kierowanie się w swoich działaniach dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawą moralną i obywatelską, z poszanowaniem godności osobistej ucznia.

Przepisy nie określają szczegółowych kryteriów ani częstotliwości oceny. Ocena może mieć miejsce w dowolnym czasie, ale nie wcześniej niż przed upływem roku od poprzedniej oceny pracy lub oceny dorobku zawodowego.

Oceny dokonuje dyrektor przedszkola, szkoły lub placówki na wniosek:

• nauczyciela;
• organu sprawującego nadzór pedagogiczny nad przedszkolem, szkołą lub placówką (którym przeważnie jest kurator oświaty);
• organu prowadzącego przedszkole, szkołę lub placówkę (którym przeważnie jest gmina);
• rady szkoły (w której skład wchodzą przedstawiciele nauczycieli, rodziców i uczniów);
• rady rodziców (w której skład wchodzą przedstawiciele rodziców wszystkich uczniów).

W trakcie oceny dyrektor konsultuje lub może konsultować się z następującymi organami lub osobami:

• zasięga opinii rady rodziców (chyba że w szkole nie powołano takiego organu);
• może zasięgnąć opinii samorządu uczniowskiego;
• może zasięgnąć z własnej inicjatywy, a na wniosek nauczyciela zasięga, opinii nauczyciela-doradcy metodycznego na temat pracy ocenianego nauczyciela, innego nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego czy opiekuna naukowo-dydaktycznego.

Ocena pracy kończy się jednym z następujących stwierdzeń uogólniających:

• ocena wyróżniająca,
• ocena bardzo dobra,
• ocena dobra,
• ocena negatywna.

Nauczyciel może odwołać się od oceny dyrektora do organu sprawującego nadzór pedagogiczny (tj. kuratora oświaty w większości przypadków). Ocena tego organu jest ostateczna. Konsekwencją oceny negatywnej jest rozwiązanie z nauczycielem stosunku pracy.

Nauczyciele wykorzystują wyniki oceny pracy, gdy występują o wyższy stopień awansu zawodowego czy ubiegają się w drodze konkursu o stanowisko dyrektora. Dyrektorzy i nauczyciele wykorzystują je także w przypadku przyznawania dodatków motywacyjnych inagród zgodnie z wewnętrznym regulaminem przedszkola, szkoły lub placówki oraz składania wniosków o nagrody do organów wyższego szczebla. Ponadto ogólne wnioski z oceny pracy nauczycieli służą planowaniu pracy przedszkola, szkoły lub placówki.

Ocena dorobku zawodowego

Ocena dorobku zawodowego stanowi integralny element procedury awansu zawodowego i jest dokonywana przez dyrektora przedszkola, szkoły lub innej placówki po zakończeniu przez nauczyciela tzw. stażu na wyższy stopień awansu (tj. okresu pracy poprzedzającego procedurę awansu). Staż trwa 9 miesięcy w przypadku awansu na stopień nauczyciela kontraktowego lub 2 lata I 9 miesięcy w przypadku awansu na wyższe stopnie awansu, tj. nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego.

Ocena dorobku dotyczy stopnia realizacji przez nauczyciela planu rozwoju zawodowego, który nauczyciel uzgadnia z dyrektorem przed rozpoczęciem stażu. Może ona zakończyć się oceną pozytywną lub negatywną. Ocena pozytywna jest jednym z warunków awansu (zob. niżej). Od oceny wydanej przez dyrektora nauczyciele mogą odwołać się do organu sprawującego nadzór pedagogiczny (tj. kuratora oświaty w większości przypadków).

Warunkiem uzyskania przez nauczyciela wyższego stopnia awansu jest:

• posiadanie wymaganych kwalifikacji;
• odbycie stażu zakończonego pozytywną oceną dorobku zawodowego nauczyciela w okresie stażu;

oraz

• w przypadku awansu nauczyciela stażysty na stopień nauczyciela kontraktowego: uzyskanie, po przeprowadzonej rozmowie, akceptacji komisji kwalifikacyjnej, powołanej przez dyrektora przedszkola, szkoły lub placówki;
• w przypadku awansu nauczyciela kontraktowego na stopień nauczyciela mianowanego: zdanie egzaminu przed komisją egzaminacyjną powołaną przez organ prowadzący przedszkole, szkołę lub placówkę (którym w większości przypadków jest jednostka samorządu lokalnego);
• w przypadku awansu nauczyciela mianowanego na stopień nauczyciela dyplomowanego: uzyskanie akceptacji komisji kwalifikacyjnej, powołanej przez organ nadzoru pedagogicznego (w większości przypadków kuratora oświaty), po dokonaniu przez komisję analizy dorobku zawodowego nauczyciela i przeprowadzonej rozmowie.

Szczegółowe informacje o awansie zawodowym przedstawiono w rozdziale 9.2.