W Polsce funkcjonuje wiele pojęć i terminów z zakresu polityki na rzecz edukacji dorosłych, które w zależności od środowiska i kontekstu w jakim są stosowane, mogą być różnie rozumiane. Uwaga ta dotyczy w sposób szczególny edukacji dorosłych, czyli kształcenia i szkoleń dorosłych, tj. zagadnienia, któremu poświęcony jest ten rozdział. Próby zakorzenienia w obszarze edukacji pojęć zbieżnych z europejskimi definicjami dotyczącymi uczenia się przez całe życie, w tym kształcenia i szkoleń dorosłych sięgają 2013 roku. To wówczas rząd przyjął nowe dokumenty strategiczne: „Perspektywę uczenia się przez całe życie” oraz „Strategię Rozwoju Kapitału Ludzkiego”, w których zdefiniowano podstawowe pojęcia polityki na rzecz uczenia się przez całe życie Kluczowym czynnikiem urzeczywistnienia się idei uczenia się przez całe życie są umiejętności oraz tworzenie warunków i możliwości ich rozwoju jako niezbędnych do wzmocnienia kapitału społecznego, wzrostu gospodarczego, wysokiej jakości życia. Osiągnięciem Polski w 2019 r. w tworzeniu Zintegrowanej Strategii Umiejętności (ZSU) było przyjęcie części ogólnej ZSU, dokumentu opracowanego w ścisłej współpracy resortów i interesariuszy (Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030 (część ogólna), Warszawa 2019, MEN, dostęp  sierpień 2021).  Dokumentem istotnym dla uczenia się dorosłych w kontekście nabywanych i posiadanych przez nich umiejętności był raport „Strategia umiejętności OECD: Polska” przedstawiony w grudniu 2019 r. (OECD (2019), OECD Skills Strategy Poland: Assessment and Recommendations, OECDSkills Studies, OECD Publishing, Paris, dostęp sierpień 2021) W grudniu 2020 opracowana została Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030 – część szczegółowa, która nawiązuje do dokumentu OECD (dostęp sierpień 2021).

W roku szkolnym 2020/2021, podobnie jak w pierwszej połowie 2020 r. istotnym czynnikiem mającym wpływ na przebieg zarówno uczenia się dorosłych, jak i prace nad dokumentami w obszarze edukacji (szczególnie te, wymagające szerokiej współpracy i licznych konsultacji), były rozwiązania wprowadzone w okresie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty (także szkolnictwa wyższego i nauki oraz innych instytucji edukacyjnych a także pracodawców) w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19. Wielokrotnie, w zależności od sytuacji epidemicznej, ograniczano bądź przywracano zajęcia w trybie on-line, hybrydowym bądź stacjonarnym. Miało to wpływ zarówno na organizację procesu kształcenia, jak i na jego uczestników. Priorytetowego znaczenia nabrały zajęcia z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość.

Rozwiązania te były szczególnie istotne dla zajęć z kształcenia zawodowego, które prowadzone były tylko w obszarze teoretycznych przedmiotów zawodowych oraz zajęć praktycznych, wyłącznie w zakresie pozwalającym wykorzystać metody i techniki kształcenia na odległość. Kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych niemożliwe do zrealizowania z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość lub innego sposobu kształcenia, powinny być uzupełnione po zakończeniu czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty. Zajęcia prowadzone za pomocą metod i form kształcenia na odległość były realizowane z wykorzystaniem Zintegrowanej Platformy Edukacyjnej (udostępnionej przez ministra ds. oświaty), materiałów dostępnych na stronach internetowych, w programach publicznej telewizji i radiofonii i innych wskazanych przez nauczycieli materiałach. Warto zaznaczyć, że w edukacji dorosłych metody i techniki kształcenia na odległość stanowiły już wcześniej jedną z metod kształcenia (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20200000493, dostęp  23 sierpnia 2021).

W dokumentach programowych przyjętych w Polsce oraz w UE a także w prawie oświatowym w Polsce stosowane są następujące terminy odnoszące się do KSD (kształcenia i szkolenia dorosłych):

1. Kształcenie ustawiczne (KU), zdefiniowane w ustawie Prawo oświatowe (tekst jednolity z dnia 18.05. 2021r. poz. 1082., art. 4 ust. 30),  rozumiane jest jako kształcenie w szkołach dla dorosłych, branżowych szkołach II stopnia i szkołach policealnych, a także uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych przez osoby, które spełniły obowiązek szkolny. Potencjalnymi zainteresowanymi kształceniem i szkoleniami zawodowymi jest dorosła ludność Polski (powyżej 18. roku życia), która w 2019r. r. liczyła 38,41 mln osób, z czego 60% stanowiły osoby w wieku produkcyjnym, tj. 18-59/64 lat (GUS). Europejskim punktem odniesienia dla KSD są osoby w wieku 25-64 lata uczestniczące w kształceniu lub szkoleniu w okresie czterech tygodni poprzedzających badanie.
2. Edukacja dorosłych (ED), utożsamiana z terminem kształcenie i szkolenia dorosłych (KSD). Zakres kształcenia i szkolenia dorosłych znacznie wykracza poza obszar oświaty i szkolnictwa wyższego oraz tradycyjne kursy i szkolenia ukierunkowane na uzyskiwanie kwalifikacji. KSD organizowane jest także w środowisku pracy jako uczenie praktyczne, a także w zorganizowanych formach działania wspólnot obywateli. W Polsce nie ma pełnej definicji KSD, co z jednej strony może wynikać z bardzo szerokiego zakresu pojęciowego tego kształcenia, z drugiej zaś, z braku możliwości przyporządkowania tak rozumianego kształcenia i szkolenia lub znacznej jego części do jednej struktury administracyjnej.
3. Uczenie się dorosłych rozumiane jako uczenie się na etapie życia dorosłego, stanowiące etap uczenia się przez całe życie w różnych formach i miejscach (w kontekście formalnym, pozaformalnym i nieformalnym). W tym kontekście uczenie się dorosłych wpisane jest w ciąg działań edukacyjnych towarzyszących całemu życiu człowieka od wczesnych lat aż do późnej starości. W tak rozumianym uczeniu się dorosłych kluczową rolę odgrywają posiadane, rozwijane i nabywane umiejętności. W dokumentach strategicznych (Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030) rozwijanie umiejętności (podstawowych, przekrojowych, zawodowych) jest ściśle związane z uczeniem się przez całe życie i jego różnymi kontekstami.  

Jak wynika z danych EUROSTATU, uczestnictwo dorosłych Polaków w KSD od lat utrzymuje się na niższym poziomie niż średnia dla krajów Unii Europejskiej (por. Wykres 1).

Wykres 1 Odsetek dorosłych uczących się przez całe życie

Źródło: Eurostat (SDG_04_60, stan na 03/06/2021), * UE-28 w latach 2013-2019; UE-27 od 2020

W 2020 roku odsetek dorosłych Polaków w wieku 25-64 lata uczestniczących w KSD wyniósł 3,7 %  - zanotowano zatem nieznaczny spadek tego wskaźnika w stosunku do 2019 roku. W kontekście tego zagadnienia, na uwagę zasługują dwa opublikowane w 2019 r. opracowania dotyczące uczenia się dorosłych („Aktywność zawodowa i edukacyjna dorosłych Polaków wobec wyzwań współczesnej gospodarki” oraz „Uczące się społeczeństwo. O aktywności edukacyjnej dorosłych Polaków”), w których zaprezentowano nowe podejście do badania aktywności edukacyjnej osób dorosłych w Polsce. Podejście to oznacza zastosowanie dokładniejszej identyfikacji różnych przejawów edukacji pozaformalnej, co w rezultacie może przyczynić się do zidentyfikowania znaczniej szerszej aktywności edukacyjnej osób dorosłych niż to miało miejsce w pierwszych edycjach BKL (Badanie Kapitału Ludzkiego w latach 2010 – 2014) oraz badaniach aktywności monitorowanej przez badania EUROSTAT (realizowane przez GUS – Labour Force Survey oraz Adult Education Survey).

Kształcenie i szkolenia dorosłych jest najbardziej zróżnicowanym obszarem edukacji w Polsce, zarówno ze względu na odbiorców, ich wiek i status społeczno-zawodowy, formy kształcenia, sposób walidacji efektów uczenia się, szczególnie pozaformalnego i nieformalnego, jak i instytucje, które realizują działania z tego zakresu. Identyfikując KSD trzeba zwracać uwagę na wszystkie sektory działalności społeczno-gospodarczej (instytucje administracji, podmioty gospodarcze oraz ogół organizacji pozarządowych). Ze względu na przyjęty cel i formę organizacyjną, w kształceniu i szkoleniach dorosłych można wyróżnić: edukację formalną oraz edukację pozaformalną, co ilustruje poniższy schemat.

Źródło: opracowanie własne.

Schemat nie obejmuje uczenia się nieformalnego, które nie jest zaliczane do zorganizowanych instytucjonalnie form uczenia się dorosłych. Uczenie się nieformalne pozostaje „na zewnątrz” tego schematu, chociaż niektóre jego efekty mogą być walidowane, a tym samym mogą przyjmować postać potwierdzonych efektów uczenia się mających coraz większe znaczenie w edukacji dorosłych. Ten segment uczenia się tworzy z pozostałymi obszarami edukacji całość, a osiągnięcie każdego poziomu kwalifikacji jest możliwe zarówno na drodze kształcenia formalnego, jak i w wyniku wyboru innych ścieżek edukacji.

Kształcenie i szkolenia zawodowe w Polsce

• Głównymi źródłami danych o kształceniu i szkoleniach dorosłych (a raczej pewnej jego części) są: Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności EU (znane w europejskim systemie statystyki publicznej jako Labour Force Survey - LFS), Badanie Edukacji Dorosłych (Adult Education Survey – AES) a także Badanie Ustawicznego Szkolenia Zawodowego w Przedsiębiorstwach (Continuing Vocational Training in Enterprises – CVTE) przeprowadzane co pięć lat (ostatnia publikacja w grudniu 2017 r.), realizowane przez Główny Urząd Statystyczny. Badanie CVTE ma charakter porównawczy i realizowane jest w większości krajów UE.  Danych nt. KSD dostarcza również badanie Bilans Kapitału Ludzkiego (BKL), jeden z największych europejskich projektów badawczych w obszarze kompetencji, zatrudnienia i rynku pracy, realizowane cyklicznie od 2010 r. we współpracy między Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości a Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie. Wyniki badań z lat 2017-2018 wskazują na znaczenie zatrudnienia dla praktyk edukacyjnych osób pracujących. Z badań tych wynika, że 68% zatrudnionych rozwija swoje kompetencje stricte zawodowe i aż 91% zatrudnionych rozwija swoje kompetencje zarówno zawodowe, jak i nie związane bezpośrednio z wykonywaną pracą. W edukacji dominuje uczenie nieformalne (72%) a ponad 2/5 badanych (42%) korzysta z form rozwoju kompetencji w miejscu pracy. Prowadzone są także Branżowe Bilanse Kapitału Ludzkiego, które obejmują obecnie branżę IT oraz finansową (w przygotowaniu). Danych na temat kompetencji osób dorosłych dostarcza Międzynarodowe Badanie Kompetencji Osób Dorosłych (The Programme for the International Assessment of Adult Competences -PIAAC), które w Polsce doczekało się rozwinięcia w postaci badania Post-PIAAC.
• Realizowane przez GUS, badanie „Kształcenie dorosłych” dotyczy m.in. uczestnictwa osób dorosłych w kształceniu formalnym, pozaformalnym i nieformalnym i jest częścią międzynarodowych badań – AES - poświęconych tej problematyce. Badanie ma charakter cykliczny, dotychczasowe edycje realizowano w 2012 i w 2006 roku. Ostatnią edycję badania, reprezentatywną dla populacji Polaków w wieku 18-69 lat) zrealizowano w I kwartale 2017 roku. Badanie wskazuje na nieznaczną poprawę uczestnictwa dorosłych Polaków w kształceniu w stosunku do 2011 roku:
  • Podczas gdy w 2011 roku 44% Polaków w wieku 18-69 uczestniczyło w jakiejkolwiek formie kształcenia, to 5 lat później ten odsetek wyniósł już niemal 45,9%.  Zmiany są wyraźniejsze, jeśli wziąć pod uwagę populację osób w wieku 25-64. Około 43% Polaków wieku powyżej 25 lat uczestniczyło w 2016 roku w jakiejkolwiek z wymienionych wyżej form kształcenia (w 2011 roku około 36%) – przy czym w miastach to prawie 50% (49% w 2011) a na wsiach około 39,5% (nieco mniej w 2011 - 36%). Odsetek dorosłych, którzy uczestniczą w jakiejkolwiek formie kształcenia wciąż wyraźnie spada wraz z wiekiem – kształci się około połowy 30-34-latków, około 41% osób w wieku 45-49 lat i tylko 34% osób w wieku 55-59. Swoje kwalifikacje podnoszą przede wszystkim osoby pracujące (52%). Najrzadziej dokształcają się osoby bezrobotne (30%).
  • W 2016 roku, wśród Polaków w wieku 18-69 lat, 54,1% nie uczestniczyło w żadnej formie samokształcenia (wśród mieszkańców wsi odsetek ten wyniósł 60%).  Nie dokształcały się głównie osoby aktywne zawodowo - jako powód wskazywano brak potrzeby (dalszego) kształcenia/szkolenia.
  • Odsetek dorosłych Polaków uczestniczących w kształceniu formalnym nieznacznie spadł - z 13,6% w 2011 do 11,3% w 2016 roku. Kształcenie formalne dotyczy przede wszystkim najmłodszych dorosłych – w szkołach lub na studiach uczyło się prawie 68% osób w wieku 18-24 lat oraz 16,3% osób w wieku 25-29 lat. Kształcenie formalne najczęściej wiązało się z kontynuacją studiów wyższych lub podjęciem studiów podyplomowych (1/4 osób z wykształceniem wyższym).
  • W przypadku kształcenia pozaformalnego nastąpił nieznaczny wzrost poziomu uczestnictwa – z 20,9% w 2011 roku do 21,4% w 2016 roku. Największą aktywność w obszarze kształcenia pozaformalnego wykazywały osoby w wieku 25-44 lat – na takie formy podnoszenie kwalifikacji wskazało ponad 25% badanych. Szczyt uczestnictwa w kształceniu pozaformalnym dotyczył 35-39 latków (niemal 30%), ale poziom ten wyraźnie się obniża w kolejnych grupach wiekowych. Kształcenie pozaformalne nieco częściej podejmowali mężczyźni, mieszkańcy miast, osoby z wyższym wykształceniem oraz przede wszystkim osoby pracujące na stanowiskach specjalistycznych. Jednocześnie, jak wynika z badania, podejmowanie kształcenia formalnego najczęściej wiązało się z wykonywaną pracą (77,4%) i miało na celu poprawę jakości wykonywanej pracy (cel wskazany przez 56,6% respondentów). Jako główną korzyść z podejmowanych wysiłków respondenci najczęściej wskazywali lepsze wykonywanie obowiązków służbowych (51,3%). Dlatego szczególnie wysoki poziom uczestnictwa osiągnęli badani reprezentujący zawody, które, ze względu na wymogi formalne lub szybki postęp technologiczny, szczególnie wymagają ciągłego podnoszenia kwalifikacji: nauczyciele (prawie 44% dokształcających się w tej formie wśród osób z wykształceniem pedagogicznym), reprezentanci zawodów medycznych i informatycznych (w przypadku obydwu grup – około 40%). Prawie połowa (49%) uczestniczących w kształceniu formalnym korzystała z ich finansowania przez pracodawcę a tylko nieco ponad 1/5 musiało sfinansować swoje szkolenia samodzielnie (średni, deklarowany koszt wyniósł około 348zł). Spośród uczestników kształcenia pozaformalnego, 45% jako potwierdzenie zdobytych kwalifikacji, otrzymało dokument wymagany przez pracodawcę, organizację zawodową lub przepisy prawa, ale niemal 1/3 nie otrzymała żadnego potwierdzenia zdobytych umiejętności.
  • Samokształcenie lub kształcenie nieformalne dotyczyło w 2016 roku 31,4% Polaków (5 lat wcześniej odsetek ten wynosił 30%), tj. około 8,5 mln mieszkańców Polski. Samokształcenie podejmują głównie osoby młode i lepiej wykształcone. Nieco częściej dotyczy kobiet (różnica 3 p.p) i mieszkańców miast. Wśród najpopularniejszych metod samokształcenia znalazło się korzystanie z Internetu/programów komputerowych (84,5% badanych; wśród osób w wieku 18-24 lata odsetek ten wyniósł prawie 95%, był również wyraźnie wyższy wśród osób z wyższym wykształceniem), korzystanie z książek, czasopism branżowych (80% - częściej z tej metody korzystały kobiety i mieszkańcy miast; wyraźnie częściej po książki sięgali respondenci z wykształceniem wyższym – 87%, niż ci z wykształceniem zawodowym – 66%) oraz korzystanie z pomocy członków rodzinny, przyjaciół i współpracowników (47,2%).