Informacje ogólne

W systemie oświaty, systemie szkolnictwa i sektorze kształcenia dorosłych istnieją odmienne rozwiązania w zakresie zapewniania jakości kształcenia. System oświaty obejmuje nie tylko wychowanie przedszkolne (wczesną opiekę i edukację) i edukację szkolną, ale także kształcenie dorosłych w szkołach dla dorosłych i określonych placówkach oświatowych. Poza systemem edukacji kształcenie dorosłych prowadzą różne podmioty w ramach działalności gospodarczej lub szkoleniowej związanej z rynkiem pracy.

Wczesna opieka i edukacja oraz edukacja szkolna

Zewnętrzne zapewnianie jakości

W systemie oświaty obowiązują jednakowe rozwiązania dla wczesnej opieki i edukacji oraz edukacji szkolnej. Zapewnianie jakości jest wpisane w system nadzoru pedagogicznego, którego głównym mechanizmem zapewniania jakości jest ewaluacja. Ewaluacje przedszkoli, szkół i placówek dotyczą koncepcji pracy, aspektów wychowawczych i edukacyjnych, współpracy między nauczycielami, z rodzicami i środowiskiem lokalnym oraz zarządzania.

Sprawowanie zewnętrznego nadzoru pedagogicznego należy do zadań Ministra Edukacji i Nauki i innych właściwych ministrów nadzorujących określone typy szkół oraz kuratorów oświaty, kierujących kuratoriami – organami władz edukacyjnych, które stanowią jednostkę administracji rządowej na szczeblu województwa. Ewaluacje przedszkoli, szkół i placówek przeprowadzają osoby lub zespoły wyznaczone przez kuratora spośród wizytatorów pracujących w danym kuratorium. Na podstawie wytycznych Ministerstwa w czasie pandemii COVID-19 ewaluacje zewnętrzne są czasowo zawieszane przez kuratoria oświaty.

Zewnętrzne zapewnianie jakości nie obejmuje okresowej oceny indywidualnych nauczycieli. Przedstawiciele organów zewnętrznych (tj. organu prowadzącego przedszkole, szkołę lub placówkę lub organu nadzoru pedagogicznego / kuratora oświaty) uczestniczą natomiast w procedurze awansu zawodowego nauczycieli, którzy ubiegają się o dwa wyższe (spośród łącznie czterech) stopnie awansu. Szczegółowe informacje o awansie przedstawiono w rozdziale 9.2.

Podnoszenie jakości jest również jednym z celów systemu zewnętrznego oceniania uczniów, który obejmuje egzamin ósmoklasisty na zakończenie nauki w szkole podstawowej, egzamin maturalny na zakończenie nauki w szkole średniej oraz egzaminy zawodowe m.in. dla uczniów i absolwentów zawodowych szkół średnich i szkół policealnych. Wyniki tych egzaminów są uwzględniane w ewaluacji zewnętrznej. System oceniania uczniów omówiono bardziej szczegółowo w rozdziałach 5.3 i 6.3.

Wewnętrzne zapewnianie jakości

Wewnętrzne zapewnianie jakości jest wpisane w system nadzoru pedagogicznego, który obejmuje ewaluację jako główny mechanizm. Przepisy dotyczące nadzoru wewnętrznego odnoszą się wyłącznie do sektora publicznego. Nadzór wewnętrzny sprawuje dyrektor przedszkola, szkoły lub placówki we współpracy z pozostałą kadrą kierowniczą, a w ewaluacji uczestniczą również nauczyciele. Coroczne ewaluacje dotyczą zagadnień, które przedszkole, szkoła lub placówka uznaje za istotne dla swej działalności, a w związku z tym zakres ewaluacji jest różny w poszczególnych latach. Wyniki ewaluacji wewnętrznej uwzględnia się w ewaluacji zewnętrznej. Przepisy czy wytyczne ogólnokrajowe nie wprowadzają zmian w sprawowaniu wewnętrznego nadzoru pedagogicznego w czasie pandemii COVID-19. Decyzje w sprawie zakresu i formy ewaluacji nadal podejmuje dyrektor przedszkola, szkoły lub placówki.

W ramach wewnętrznego zapewniania jakości istnieją dwie formy oceny nauczycieli. Ocena pracy nie jest obowiązkowa, dotyczy nauczycieli posiadających jeden z trzech wyższych (spośród czterech) stopni awansu i koncentruje się na wykonywaniu ustawowo określonych obowiązków nauczycieli. Ocena dorobku zawodowego stanowi integralną część procedury ubiegania się przez nauczyciela o wyższy stopnień awansu zawodowego (zob. informacje o awansie w rozdziale 9.2) i dotyczy stopnia realizacji planu rozwoju zawodowego, uzgodnionego między nauczycielem i dyrektorem, w okresie pracy poprzedzającym ubieganie się o awans. Oceny w obydwu formach dokonuje dyrektor.

Szkolnictwo wyższe

Zewnętrzne zapewnianie jakości

Przepisy przewidują sześć procesów oceny / ewaluacji. Większość z nich jest obowiązkowa dla danego typu uczelni lub rodzaju studiów / programów. Można je też określić jako procesy akredytacji (choć tego terminu nie używa się w przepisach), ponieważ kończą się wydaniem formalnej decyzji, która pociąga za sobą skutki prawne, warunkując utworzenie lub kontynuację działalności uczelni niepublicznych bądź utworzenie lub kontynuację prowadzenia studiów w uczelniach publicznych i niepublicznych.

Obecnie funkcjonują cztery procesy: wstępna ocena instytucjonalna, ponowna ocena instytucjonalna, wstępna ocena programowa oraz okresowa ocena programowa (choć w przepisach nie używa się terminów ‘wstępna ocena programowa’ ani ‘ocena instytucjonalna’).

Wstępna ocena / akredytacja i ponowna ocena / re-akredytacja instytucjonalna warunkuje wpisanie nowotworzonych uczelni niepublicznych do ewidencji i przedłużenie ważności wpisu, który stanowi zezwolenie na prowadzenie działalności.

Wstępna ocena / akredytacja programowa odnosi się do wydawania pozwoleń na utworzenie studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich na wszystkich kierunkach studiów nowotworzonym uczelniom niepublicznym oraz tym istniejącym uczelniom publicznym i niepublicznym, które nie spełniają ustawowych warunków autonomicznego tworzenia studiów na danym kierunku. Dodatkowa ocena / akredytacja jest wymagana do utworzenia studiów na kierunkach pielęgniarstwo i położnictwo. Istniejące studia pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolite studia magisterskie na wszystkich kierunkach, a dodatkowo studia na kierunkach pielęgniarstwo i położnictwo, podlegają obowiązkowej okresowej ocenie / akredytacji programowej.

Decyzje w sprawie wpisu i przedłużenia ważności wpisu do ewidencji uczelni niepublicznych oraz pozwolenia na utworzenie studiów w uczelniach publicznych i niepublicznych wydaje Minister Edukacji i Nauki. Z wyjątkiem określonych ustawowo przypadków Minister wydaje te decyzje i pozwolenia po zasięgnięciu opinii Polskiej Komisji Akredytacyjnej (PKA) o wnioskach złożonych przez uczelnie. PKA wydaje opinie na podstawie recenzji przygotowanych przez swych członków i / lub ekspertów zewnętrznych. W przypadku studiów na kierunkach lekarskim, lekarsko-dentystycznym i farmacji Minister Edukacji i Nauki zasięga również opinii Ministra Zdrowia, a w przypadku kierunków pielęgniarstwo i położnictwo wymagana jest dodatkowo akredytacja przyznawana przez Ministra Zdrowia (zob. niżej).  

Okresowe oceny programowe na wszystkich kierunkach studiów i we wszystkich uczelniach przeprowadza PKA, która podejmuje też decyzje akredytacyjne. W skład zespołów oceniających wchodzą członkowie PKA i jej eksperci zewnętrzni. W przypadku kierunków pielęgniarstwo i położnictwo wstępne i okresowe oceny programowe są dokonywane przez Krajową Radę Akredytacyjną Szkół Pielęgniarek i Położnych (KRASzPiP), a akredytację przyznaje Minister Zdrowia.

Ponadto przepisy przewidują wprowadzenie w nadchodzących latach dwóch nowych procesów: oceny kompleksowej i ewaluacji szkół doktorskich / jakości kształcenia w szkołach doktorskich.

Ocena kompleksowa zostanie wprowadzona na podstawie przepisów, które weszły w życie 1 października 2020 r. Będzie koncentrować się na skuteczności działań danej uczelni w zakresie wewnętrznego zapewniania jakości we wszystkich dziedzinach, w których jest prowadzone kształcenie. Za ten proces odpowiada PKA, a oceny będą przeprowadzane, na wniosek samej uczelni, przez zespół złożony z członków PKA i jej ekspertów zewnętrznych.

Ewaluacja szkół doktorskich / jakości kształcenia w szkołach doktorskich będzie dotyczyć jakości kształcenia doktorantów (nowej formule, która niedawno zastąpiła studia trzeciego stopnia). Szkoły doktorskie funkcjonują od 1 października 2019 r., a zgodnie z przepisami pierwszą ewaluację przeprowadza się po upływie co najmniej 5 lat od dnia rozpoczęcia kształcenia w danej szkole lub wcześniej na wniosek Ministra Edukacji i Nauki. Ewaluacja będzie dokonywana przez Komisję Ewaluacji Nauki (KEN) (utworzony niedawno organ odpowiedzialny za ewaluację działalności naukowej) i jej ekspertów zewnętrznych.  

Szczegółowe rozwiązania w zakresie oceny kompleksowej i ewaluacji jakości kształcenia w szkołach doktorskich są obecnie opracowywane. W związku z tym w rozdziałach dotyczących organów odpowiedzialnych i podejść przedstawiono informacje o tych dwóch procesach, które są obecnie dostępne.

W szkolnictwie wyższym funkcjonuje także kilka środowiskowych komisji akredytacyjnych, tworzonych samodzielnie przez środowisko akademickie od lat 90., które dokonują ewaluacji programowych na podstawie wniosków dobrowolnie składanych przez uczelnie. Komisje te nie działają na podstawie przepisów ogólnokrajowych, a ich decyzje akredytacyjne nie pociągają za sobą skutków prawnych. Część komisji zawiesiła lub ograniczyła swą działalność w ostatnich dekadach w związku z obowiązkową akredytacją PKA. Z tych względów wspomniano o nich jedynie na początku rozdziału 11.2 (wraz z linkami do stron internetowych poszczególnych komisji).

Wewnętrzne zapewnianie jakości

Przepisy nie określają szczegółowo zakresu czy elementów wewnętrznego zapewniania jakości, a jedynie ogólne zasady dotyczące jakości programów i okresowej oceny nauczycieli akademickich. Szczegółowe rozwiązania określają regulacje wewnętrzne uczelni. Wewnętrzne zapewnianie jakości jest uwzględniane w zewnętrznej ocenie / akredytacji przez PKA i KRASzPiP. 

Kształcenie dorosłych

W szkołach dla dorosłych i placówkach kształcących dorosłych w formach pozaszkolnych, które funkcjonują w ramach systemu oświaty, obowiązują takie same rozwiązania w zakresie zewnętrznego i wewnętrznego zapewniania jakości jak w sektorze edukacji szkolnej dla dzieci i młodzieży (zob. wyżej). W przypadku podmiotów, które prowadzą kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych poza systemem oświaty, w ramach działalności gospodarczej lub szkoleniowej na rzecz rynku pracy, przepisy prawne nie regulują kwestii zapewniania jakości.

Zarówno placówki systemu oświaty, jak i podmioty działające poza systemem oświaty, które kształcą dorosłych w formach pozaszkolnych, mogą ubiegać się dobrowolnie o akredytację kuratora oświaty. Akredytacja dotyczy danej formy kształcenia ustawicznego i potwierdza, że placówka czy podmiot spełnia określone wymogi i zapewnia wysoką jakość kształcenia. Ocenę przeprowadza zespół powołany przez kuratora, w którego skład wchodzą przedstawiciele kuratora oświaty, wojewódzkiego lub powiatowego urzędu pracy i organizacji pracodawców oraz, na wniosek zespołu, specjalista w danej dziedzinie wiedzy.  Decyzję akredytacyjną podejmuje kurator oświaty.

Przepisy prawne

Uwaga: W styczniu 2021 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zostały połączone w Ministerstwo Edukacji i Nauki. W związku z tym rozporządzenia wydane wcześniej są obecnie nowelizowane rozporządzeniami Ministra Edukacji i Nauki.

Wczesna opieka i edukacja oraz edukacja szkolna

• Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (z późn. zm.): reguluje kluczowe aspekty funkcjonowania systemu oświaty, włącznie z kształceniem dorosłych. W zakresie zapewniania jakości ustawa określa ogólne zasady sprawowania nadzoru pedagogicznego nad przedszkolami, szkołami i placówkami, które są uszczegółowione w odpowiednim rozporządzeniu ministra odpowiedzialnego za system oświaty.
• Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (z późn. zm.): podstawowy akt prawny dotyczący systemu oświaty do czasu uchylenia większości jej przepisów ustawą Prawo oświatowe. Utrzymane w mocy przepisy, które są pośrednio związane z zapewnianiem jakości, dotyczą wewnątrzszkolnego oceniania uczniów i egzaminów zewnętrznych.
• Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (z późn. zm.): reguluje najistotniejsze kwestie dotyczące nauczycieli zatrudnionych w systemie oświaty; określa m.in. ogólne zasady oceny nauczycieli, uszczegółowione w odpowiednim rozporządzeniu ministra.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (z późn. zm.): określa szczegółowe rozwiązania w zakresie nadzoru pedagogicznego, m.in. ewaluacji, oraz zadania organów odpowiedzialnych za nadzór zewnętrzny i wewnętrzny.
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 stycznia 2021 r. w sprawie ustanowienia Pełnomocnika Rządu do spraw kształcenia ogólnego i nadzoru pedagogicznego: określa zadania pełnomocnika rządu, które obejmują m.in. analizę istniejących przepisów i rozwiązań oraz przygotowywanie propozycji w zakresie nadzoru pedagogicznego.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (z późn. zm.): określa wymagania stanowiące podstawę ewaluacji zewnętrznej przedszkoli, szkół i placówek.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 sierpnia 2019 r. w sprawie trybu dokonywania oceny pracy nauczycieli, w tym nauczycieli zajmujących stanowiska kierownicze, szczegółowego zakresu informacji zawartych w karcie oceny pracy, składu i sposobu powoływania zespołu oceniającego oraz szczegółowego trybu postępowania odwoławczego: uszczegóławia zapisy Karty Nauczyciela dotyczące oceny pracy nauczyciela.  
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lipca 2018 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli (z późn. zm.): określa szczegółowe zasady awansu, włącznie z oceną dorobku zawodowego nauczycieli.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu ósmoklasisty (z późń. zm.); Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 grudnia 2016 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego (z późń. zm.); Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 sierpnia 2019 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu zawodowego i egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie (z późn. zm.). Rozporządzenia określają zasady przeprowadzania tych egzaminów zewnętrznych.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie szczególnych rozwiązań w okresie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 (z późn. zm.). Rozporządzenie określa tymczasowe rozwiązania obowiązujące w systemie oświaty w czasie pandemii COVID-19 i jest w razie potrzeby na bieżąco nowelizowane. W czasie pandemii Ministerstwo Edukacji i Nauki wydaje również na bieżąco wytyczne dotyczące różnych aspektów funkcjonowania przedszkoli, szkół i placówek systemu oświaty.

Szkolnictwo wyższe

• Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (z późn. zm.): reguluje kluczowe aspekty systemu szkolnictwa wyższego. W zakresie zapewniania jakości określa ogólne zasady funkcjonowania Polskiej Komisji Akredytacyjnej (PKA) oraz przeprowadzania ocen programowych i kompleksowych i ewaluacji jakości kształcenia w szkołach doktorskich.
• Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej z dnia 15 lipca 2011 r. (z późn. zm.): reguluje kluczowe kwestie związane z kształceniem pielęgniarek i położnych, a w zakresie zapewniania jakości określa ogólne zasady funkcjonowania Krajowej Rady Akredytacyjnej Szkół Pielęgniarek i Położnych.
• Ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (z późn. zm.): określa szczególne rozwiązania dotyczące akredytacji studiów na kierunkach pielęgniarstwo i położnictwo w trakcie pandemii.
• Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 września 2018 r. w sprawie kryteriów oceny programowej: określa ogólne kryteria ocen programowych dokonywanych przez PKA.
• Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 27 września 2018 r. w sprawie studiów (z późn. zm.) określa m.in. ogólne wymagania dotyczące programu studiów i dyplomu ukończenia studiów, które są uwzględnianie w ocenach PKA oraz zakres informacji przedstawianych we wniosku o pozwolenie na utworzenie studiów.
• Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 14 grudnia 2018 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia przysługującego członkom instytucji, organów i zespołów oraz ekspertom i rzecznikom dyscyplinarnym działającym w systemie szkolnictwa wyższego (z późn. zm.) określa m.in. wysokość wynagrodzeń członków i ekspertów PKA.
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie Krajowej Rady Akredytacyjnej Szkół Pielęgniarek i Położnych (z późn. zm.): uszczegóławia zasady akredytacji i funkcjonowania Rady określone w ustawie o zawodach pielęgniarki i położnej.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 26 lutego 2021 r. w sprawie czasowego ograniczenia funkcjonowania niektórych podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19: określa tymczasowe rozwiązania obowiązujące w systemie szkolnictwa wyższego i nauki w czasie pandemii COVID-19.

Kształcenie dorosłych

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 sierpnia 2019 r. w sprawie akredytacji kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych: określa szczegółowe zasady akredytacji kształcenia ustawicznego dla placówek systemu oświaty oraz podmiotów funkcjonujących poza systemem oświaty.  

Szkoły dla dorosłych oraz placówki kształcące dorosłych, które funkcjonują w ramach systemu oświaty, podlegają przepisom obowiązującym w systemie oświaty – zob. wyżej.