Krótki rys historyczny

Edukacja dorosłych (kształcenie i szkolenia dorosłych, uczenie się dorosłych) ma w Polsce bogate tradycje, ważne szczególnie w trudnym okresie rozbiorów od końca XVIII w. aż do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. Było ono m.in. ostoją języka polskiego, kultury, historii i tradycji polskiej.

Ostatnie sto lat funkcjonowania tego segmentu edukacji charakteryzuje się zarówno okresami intensywnego rozwoju, wzrostu jego znaczenia i osiągnięć oraz okresem stagnacji, szczególnie widocznym w latach 80. ubiegłego stulecia.

W pierwszych latach po drugiej wojnie światowej, edukacja dorosłych pełniła funkcje kompensacyjne, a jej działania w znacznym zakresie skierowane były na likwidację analfabetyzmu. W okresie PRL, który charakteryzował się upolitycznieniem i daleko posuniętą centralizacją wszystkich obszarów funkcjonowania państwa, edukacja dorosłych utożsamiana było z „kształceniem robotników” czy „edukacją pracujących”, osoby niepracujące nie mogły w zasadzie (przynajmniej w pewnym okresie czasu) podjąć nauki w szkołach dla pracujących. Powstawanie pozaszkolnych placówek oświatowych oferujących kształcenie kursowe i szkolenia było „reglamentowane” i ściśle kontrolowane przez państwo. Po 1989 r. kształcenie i szkolenia dorosłych przez długie lata pozostawało z boku zasadniczych przemian w edukacji szkolnej i szkolnictwa wyższego. W 1995 r. do ustawy o systemie oświaty z roku 1991 wprowadzono pojęcie kształcenia ustawicznego (nadal funkcjonujące, do którego odniesiono się w tym rozdziale przytaczając zawarty w obowiązującym prawie opis tego kształcenia), określono jego funkcje i możliwości realizacji, sprecyzowano także zadania Ministra Edukacji oraz Ministra Pracy i Polityki Społecznej w zakresie edukacji ustawicznej osób dorosłych.

Jednym z najważniejszych osiągnięć po 1989 r.  było stworzenie możliwości organizowania niepublicznych form kształcenia i szkolenia dorosłych. Sektor ten rozwinął się bardzo dynamicznie, co z jednej strony było dużym osiągnięciem demokratyzacji oświaty, z drugiej jednak, mimo czynionych wysiłków, nie wprowadzono zakładanych przemian tak, aby kształcenie i szkolenia dorosłych (w różnych formach, miejscach, zakresach, skierowane do szerokiego kręgu odbiorców), stało się nieodłącznym elementem zarówno aktywności w sferze osobistej, zawodowej i społecznej w różnych okresach życia człowieka.  Kształcenie i szkolenia dorosłych, które obejmują kształcenie formalne i pozaformalne jest bardzo szeroką kategorią (por. rozdz. 8) obejmującą zorganizowane formy uczenia się występujące także w tle innych działań (np. świadczenia usług, zaangażowania społecznego). Problematyka ta dotyczy wielu resortów, co jednej strony sprzyja zrozumieniu specyficznych problemów danej branży i pozwala zaproponować adekwatne działania, z drugiej jednak nie zawsze sprzyja budowaniu jednolitej polityki w tym zakresie. Obecnie podejmuje się wiele działań w ramach zaproponowanych strategii, które będą sprzyjały integracji tego obszaru kształcenia.

Bieżące działania i priorytety polityczne

Strategicznym instrumentem zarządzania polityką rozwoju państwa jest przyjęta przez rząd Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030) (https://www.gov.pl/documents/33377/436740/SOR.pdf., dostęp wrzesień 2021) Głównym celem SOR jest tworzenie warunków dla wzrostu dochodów mieszkańców Polski przy wzroście spójności społecznej w wymiarze społecznym, ekonomicznym, środowiskowym i terytorialnym. Tak sformułowany cel wiąże się z działaniami na rzecz poprawy jakości kapitału ludzkiego i społecznego i ma odniesienie do działań związanych z polityką edukacyjną i społeczną.  Instrumentami realizacji SOR są poniższe strategie rozwojowe:

• Strategia Produktywności 2030 (SP 2030),
• Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2030 (SRKL 2030),
• Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego (współdziałanie, kultura, kreatywność) 2030 (SRKS 2030),
• Strategia Sprawne i Nowoczesne Państwo 2030 (SSiNP2030),
• Strategia Rozwoju Regionalnego 2030 (KSRR2030),
• Strategia Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa (SZRWRiR2030),
• Strategia Zrównoważonego Rozwoju Transportu do 2030 (SRT2030) ,
• Strategia Energetyczna Polski do 2040 (PEP2040),
• Strategia Ekologiczna Państwa 2030 – strategia rozwoju w obszarze środowiska i gospodarki wodnej .

Na szczególną uwagę w kontekście działań w zakresie kształcenia i szkoleń osób dorosłych zasługuje jednak  Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030 (ZSU 2030), która jest spójna z głównym celem SOR.

Polityka w zakresie koordynowania działań na rzecz uczenia się przez całe życie urzeczywistnia się w Zintegrowanej Strategii Umiejętności 2030 (ZSU 2030), jak i pracach Międzyresortowego Zespołu do spraw uczenia się przez całe życie (MZ), wdrażania ustawy o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji (ZSK) oraz tworzonego systemu rad ds. kompetencji. W skład Zespołu wchodzą ministrowie lub ich upoważnieni przedstawiciele m.in.: oświaty, nauki i szkolnictwa wyższego, rodziny, pracy i polityki społecznej, gospodarki (rozwoju), kultury,  dziedzictwa narodowego i sportu, spraw wewnętrznych i administracji, obrony narodowej, funduszy europejskich i rozwoju regionalnego, cyfryzacji,  oraz minister w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Działania resortów uczestniczących w pracach na rzecz ZSU 2030, MZ oraz działania dotyczące  Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji służą podnoszeniu umiejętności i przekwalifikowaniu dorosłych w wieku produkcyjnym w celu dostosowania do zmian na rynku pracy (digitalizacja, zmiany technologiczne, nowe metody pracy). Działania te stwarzają solidne podstawy budowania polityki na rzecz uczenia się dorosłych. ) https://www.gov.pl/attachment/d878ece0-503d-4b91-a9a1-68e8b3c9a375, dostęp sierpień 2021)

Zagadnieniem wymagającym dalszych starań zmierzających do budowania efektywnych rozwiązań pozostaje finansowanie uczenia się dorosłych w niektórych formach pozaszkolnych, szczególnie w partnerstwie z pracodawcami. W ciągu ostatnich lat podjęto szereg działań zmierzających do zmian w tym zakresie, szczególnie w obszarze kształcenia i szkoleń zawodowych. Prawo oświatowe wskazuje na możliwość wsparcia KSZ przez pracodawców, ich organizacje, a także samorządy gospodarcze, organizacje gospodarcze, sektorowe rady do spraw kompetencji oraz Radę programową do spraw kompetencji. Organy administracji publicznej w wykonywaniu swoich zadań w zakresie oświaty i wychowania powinny współpracować z ww. podmiotami (http://reformaedukacji.men.gov.pl/, dostęp  sierpień 2021)

Zmiany wprowadzane w ramach obecnej reformy edukacji mają m.in. na celu promowanie ścisłej współpracy szkół kształcących zawodowo z pracodawcami, co w konsekwencji, poprzez związki ze szkołami i placówkami, będzie wywierało wpływ na kształcenie i szkolenia dorosłych. Zachęcanie dorosłych do udziału w uczeniu się obejmuje:

• realizację Zintegrowanej Strategii Umiejętności 2030 obejmującej cały system edukacji i szkoleń,
• wdrażanie Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji,
• działalność Krajowego Funduszu Szkoleniowego,
• rozwój bazy usług rozwojowych (BUR) (https://usługi rozwojowe.parp.gov.pl, dostęp 30 sierpnia 2021)),
• współpracę MEiN-BKL-GUS w zakresie poprawy identyfikacji przejawów edukacji pozaformalnej,
• wspieranie idei uczenia się przez całe życie realizowane przez Polską Izbę Firm Szkoleniowych (pifs.org.pl, dostęp 30 sierpnia 2021) pilotażowy program „Pożyczki na kształcenie” (https://inwestujwrozwoj.pl, dostęp 31 sierpnia 2021))

Realizacja działań strategii rozwoju kraju – Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju 2030 związana jest z wieloma programami o charakterze operacyjno-wdrożeniowym, w których proponowane są działania powiązane z urzeczywistnianiem idei uczenia się przez całe życie. Przykłady tych programów zamieszczono w poniższej tabeli.

Tabela 3. Programy na rzecz idei uczenia się przez całe życie skierowane głownie do seniorów i kształtujące solidarność międzypokoleniową.

Źródło: Opracowane na podstawie dokumentów dostępnych na stronach: https://www.gov.pl/web/rodzina/aktywni-ministerstwo-oglasza-nowy-program-dla-seniorow; http://senior.gov.pl/program_senior_plus/pokaz/563; https://www.ibe.edu.pl/pl/projekty-krajowe/szansa; https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/strony/o-funduszach/fundusze-europejskie-bez-barier/dostepnosc-plus/o-programie/; https://www.power.gov.pl/strony/o-programie/projekty/;https://latarnicy2020.pl/aktualnosci

Od maja 2014 roku istnieje Krajowy Fundusz Szkoleniowy utworzony ze środków Funduszu Pracy (KSZ stanowi około 2% FP), którego zadaniem jest wsparcie kształcenia ustawicznego pracodawców i pracowników podejmowanego z inicjatywy lub za zgodą pracodawcy. W 2021 r. środki skierowane były przede wszystkim na finansowanie kształcenia ustawicznego osób zatrudnionych w firmach, które z powodu pandemii musiały ograniczyć swoją działalność, wsparcie kształcenia ustawicznego pracowników służb medycznych, pracowników służb socjalnych, psychologów, terapeutów, pracowników domów pomocy społecznej, wsparcie kształcenia ustawicznego w zidentyfikowanych w danym powiecie lub województwie zawodach deficytowych, wsparcie kształcenia ustawicznego osób po 45 roku życia, wsparcie kształcenia ustawicznego w związku z zastosowaniem w firmach nowych technologii i narzędzi cyfrowych. (http://kfs.pl, dostęp 28 sierpnia 2021).   (

Ugruntowana, silna pozycja kształcenia w systemie szkolnym (potwierdzona dyplomami i świadectwami) i wszystkie wymienione powyżej przyczyny (mające charakter historyczny, a także wynikające z przemian ustrojowych), dotyczące kształcenia i szkoleń dorosłych, mają zapewne wpływ na niskie wskaźniki udziału dorosłych w kształceniu i szkoleniach. Szanse integracji działań wielu resortów stwarzają działania zmierzające do upowszechnienia uczenia się przez całe życie i rozwoju systemów walidacji efektów uczenia się poprzez realizację Zintegrowanej Strategii Umiejętności 2030  i wdrażania Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji (ZSK).

Działania podejmowane na rzecz kształcenia i szkolenia dorosłych zmierzają do realizacji założeń Deklaracji Kopenhaskiej (nadal osiągamy niskie wyniki uczenia się dorosłych) a także Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia europejskiego systemu transferu osiągnięć w kształceniu i szkoleniu zawodowym, współpracy w zakresie szkolnictwa wyższego (Proces Boloński) oraz w sektorze uczenia się dorosłych wydzielonego z VET i TE, tj. europejskiej agendy na rzecz uczenia się dorosłych Z funduszu EFS jest finansowany Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój (POWER). Problematyka uczenia się przez całe życie znajduje swoje odzwierciedlenie w dokumentach krajowych

• StrategiiInnowacyjności i Efektywności Gospodarki (rozwój kapitału ludzkiego w gospodarce – rozwój kwalifikacji z wykorzystaniem mechanizmów uczenia się przez całe życie);
• Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego;
• Strategii Rozwoju Regionalnego (rozwój kapitału ludzkiego w regionach);
• Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego;
• Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa;

a także w innych dokumentach.

Dokumentem wyznaczającym kierunki polityki edukacyjnej w zakresie uczenia się przez całe życie jest Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030 (część ogólna i szczegółowa).  Podstawą nowej polityki w tym zakresie jest m.in.: zorientowanie edukacji na kształtowanie umiejętności podstawowych, przekrojowych i zawodowych, efekty uczenia się, przy założeniu szerokiego dostępu do dobrej jakości edukacji, podporzadkowanie działań edukacyjnych interesowi osób uczących się w różnych sytuacjach i w różnym wieku, równe traktowanie, docenianie i promowanie uczenia się w różnych formach i na różnych etapach życia. W nowej polityce edukacyjnej szczególną uwagę zwraca się na edukację dorosłych, w tym edukację seniorów. W omawianym dokumencie położono szczególny nacisk na następujące obszary:

• Umiejętności podstawowe, przekrojowe i zawodowe dzieci, młodzieży i osób dorosłych;
• Rozwijanie umiejętności w edukacji formalnej – kadry zarządzające;
• Rozwijanie umiejętności w edukacji formalnej – kadry uczące;
• Rozwijanie umiejętności poza edukacją formalną;
• Rozwijanie i wykorzystanie umiejętności w miejscu pracy;
• Doradztwo zawodowe;
• Współpraca pracodawców z edukacją formalna i pozaformalną;
• Planowanie uczenia się przez całe życie i potwierdzanie umiejętności.

Osoby dorosłe mogą nabywać kwalifikacje zawodowe w formach kursowych (np. na kwalifikacyjnych kursach zawodowych czy kursach umiejętności zawodowych). Każda z nabytych kwalifikacji składających się na dany zawód może być osobno potwierdzona na egzaminie zawodowym, co daje większą elastyczność kształcenia i możliwość uzupełniania kwalifikacji nabytych poza systemem szkolnym. Kwalifikacje wyodrębnione w ramach poszczególnych zawodów są opisane w podstawie programowej kształcenia w zawodach jako zestaw oczekiwanych efektów kształcenia: wiedzy, umiejętności zawodowych oraz kompetencji personalnych i społecznych. Ujednolicono zapisy dotyczące kształcenia i szkolenia dorosłych, a w szczególności dotyczące potwierdzania efektów uczenia się i form kształcenia i szkolenia dorosłych. Zmiany te dotyczą: ustawa Prawo oświatowe Prawo oświatowe i ustawy Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe ustawa Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe (Dz. U.2019 poz. 1148 ) a także  w ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 2018, poz. 117).