Od 1 stycznia 2017 r. wprowadzana jest reforma edukacji, której celem jest stworzenie spójnej i drożnej organizacji szkół oraz wydłużenie okresu kształcenia i wychowania w jednej szkole. W wyniku reformy nastąpiły i następują zmiany zarówno w strukturze systemu edukacji, jego organizacji, jak i w podstawach programowych a w konsekwencji w programach nauczania. W wyniku reformy podjęto szereg inicjatyw na rzecz uczenia się dorosłych i dostosowania form kształcenia do ich potrzeb, m.in. takie formy jak kwalifikacyjny kurs zawodowy, czy kurs umiejętności zawodowych zastąpiły kształcenie w szkołach zawodowych dla dorosłych (http://reformaedukacji.men.gov.pl/, dostęp 28 sierpnia 2021 ). W nowej strukturze systemu szkolnictwa (opis poniżej) funkcjonują następujące szkoły dla dorosłych:

• ośmioletnie szkoły podstawowe (od 1 września 2017r.),

• szkoły ponadpodstawowe: czteroletnie licea ogólnokształcące (od 1 września 2019r.),

Zmiany w liceach ogólnokształcących rozpoczęły się od roku szkolnego 2019/2020 a zakończą w roku szkolnym 2023/2024. Uczniowie liceum ogólnokształcącego mogą przystąpić do egzaminu maturalnego będącego podstawą do kontynuacji kształcenia w szkole wyższej. Zmieniony zostanie także egzamin zawodowy. Dotychczasowy egzamin potwierdzający kwalifikacje w zawodzie (obecnie, od jednego do trzech egzaminów w zależności od liczby kwalifikacji w zawodzie) będzie zastąpiony jednym egzaminem potwierdzającym te kwalifikacje. Zgodnie z Prawem oświatowym w szkole dla dorosłych kształcenie odbywa się w formie stacjonarnej lub zaocznej.

Do chwili całkowitego wygaszenia dotychczasowych typów szkół dla dorosłych, będą funkcjonowały obok siebie obie struktury systemu szkolnictwa tzn. nowe i dotychczasowe typy szkół, które nie uległy likwidacji.

Dane statystyczne i opis szkół dla dorosłych dotyczy dotychczas funkcjonujących szkół.

Szkoły podstawowe dla dorosłych

• Przeznaczone dla osób, które ukończyły 18. lat lub ukończą 18. lat w roku kalendarzowym, w którym podejmują naukę na etapie szkoły podstawowej.
• We wrześniu 2019 r. funkcjonowało w Polsce 106 szkół podstawowych dla dorosłych, w tym 59 kształciło w formie stacjonarnej. Wyraźny wzrost liczby szkół dla dorosłych w stosunku do wcześniejszych lat (roku szkolnym 2016/2017 działały tylko 3 takie placówki) wynika z uruchomienia procesu przekształcania gimnazjów dla dorosłych w szkoły podstawowe dla dorosłych w związku z wdrażaną od 1 września 2017 roku reformą edukacji. We wrześniu 2019 r. w szkołach tych uczyły się 3472 osoby (w tym 1120 kobiet). Chociaż dzięki kształceniu formalnemu w szkołach zlikwidowano zjawisko analfabetyzmu wśród dorosłych, to jakość uzyskanych efektów uczenia się jest na niskim poziomie, na co wskazują wyniki badania PIAAC (GUS 2020, Tabl.3.1).

Gimnazja dla dorosłych

• Od 1 września 2017 roku gimnazja dla dorosłych były stopniowo wygaszane w związku z wdrażaną reformą edukacji. W latach 2017/2018-2019/2020 słuchacze dotychczasowych gimnazjów dla dorosłych kontynuowali naukę, aż do czasu ich likwidacji. Słuchacze, którym nie uda się ukończyć edukacji w tym okresie będą mogli kontynuować naukę w 8-letnich szkołach podstawowych dla dorosłych.
• Przepisy wprowadzone w ramach reformy pozwalają na przekształcenie dotychczasowego gimnazjum dla dorosłych w ośmioletnią szkołę podstawową lub trzyletnie liceum ogólnokształcące dla dorosłych.

• W roku szkolnym 2019/2020 w Polsce działało 25 gimnazjów dla dorosłych, w których kształciło się  427 uczniów, w tym  36% stanowiły kobiety.  W tym samym roku, gimnazja dla dorosłych opuściło 1913  absolwentów, w tym  35% kobiet (GUS 2020, Tabl.4.1).
• Niemal połowa (48%) gimnazjów dla dorosłych to były placówki niepubliczne (GUS 2020, Tabl.4.1).

Szkoły ponadgimnazjalne dla dorosłych

Licea ogólnokształcące dla dorosłych

• Przeznaczone dla pełnoletnich absolwentów gimnazjów, którym umożliwia:
  • uzyskanie wykształcenia średniego (wraz ze świadectwem ukończenia szkoły) umożliwiającego dalsze kształcenie w szkole policealnej,
  • uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego a, po zdaniu matury, dalsze kształcenie w szkołach wyższych.
• W roku szkolnym 2019/2020 w Polsce działało 1100 liceów dla dorosłych, w których kształciło się 114 434 uczniów, w tym 45% kobiet. W tym samym roku licea dla dorosłych opuściło 33 636 absolwentów, w tym 47% kobiet (GUS 2020, Tabl.5.1.1).
• Większość (74%) uczniów liceów ogólnokształcących dla dorosłych kształciła się w trybie zaocznym (GUS 2020, Tabl.5.1.1).

• Zdawalność egzaminów maturalnych wśród absolwentów liceów dla dorosłych kształtowała się na poziomie 32,8% w roku szkolnym 2018/2019. Równie niepokojąca jest niska przystępowalność do tego egzaminu – tylko 31,8%  absolwentów (niemniej jest to wynik nieco lepszy niż w roku 2017/2018: 30,5%), którzy ukończyli naukę w liceach dla dorosłych w roku szkolnym 2018/2019 zdecydowało się zdawać maturę (GUS 2019, Tabl.V.3.20).

Szkoły policealne

• Przeznaczone dla osób z wykształceniem średnim, którym umożliwia uzyskanie dyplomu zawodowego po zdaniu egzaminów zawodowych w danym zawodzie.
• Do rozpoczęcia nauki w szkole policealnej nie jest wymagane świadectwo dojrzałości – potwierdzeniem uzyskania wykształcenia średniego jest świadectwo ukończenia szkoły średniej.
• W roku szkolnym 2019/2020 w Polsce działało 1618 szkół policealnych, w których kształciło się  188 088 uczniów, w tym 71% stanowiły kobiety. W tym samym roku szkoły policealne dla dorosłych opuściło   55 177 absolwentów, w tym 76% kobiet Większość, bo aż 81% szkół policealnych stanowią szkoły niepubliczne (GUS 2020, Tabl.5.7.1).

Publiczne placówki prowadzące kształcenie ustawiczne dla dorosłych

Działanie publicznych placówek prowadzących kształcenie ustawiczne dla dorosłych regulują m.in.:

• Ustawa Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016r. (Dz.U. z 2017r. poz. 59, tekst ujednolicony Dz.U. 2021 poz. 1082) ),
• Ustawa Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016 r. (Dz.U. z 2017r. poz. 60),
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej  z dnia 19 marca 2019 r. w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych (Dz. U. z 2019r. poz. 652),
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2019r. w sprawie ramowych statutów: publicznej placówki kształcenia ustawicznego oraz publicznego centrum kształcenia zawodowego (Dz.U. z 2019 r. poz. 320.

W poniższej tabeli opisano zakres działalności  podstawowych typów omawianych instytucji:

Tabela 3. Publiczne placówki prowadzące kształcenie ustawiczne dla dorosłych

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RSPO SIO (stan na 3.09.2021).

Wykres 2. Liczba Centrów Kształcenia Zawodowego w poszczególnych województwach

Źródło: RSPO SIO (stan na 3 września 2021)

Tabela 3. Pozostałe placówki prowadzące kształcenie ustawiczne dla dorosłych – w podziale na województwa

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RSPO SIO (stan na 3.09.2021).

Kwalifikacyjne kursy zawodowe mogą organizować szkoły, instytucje i placówki publiczne i niepubliczne. Poszerzyły one bazę instytucji realizujących zadania oświatowe.

Instytucje szkoleniowe

Instytucje szkoleniowe oferujące szkolenia dla bezrobotnych i poszukujących pracy

Najszerszym rejestrem instytucji szkoleniowych oferujących szkolenia dla osób dorosłych w Polsce jest prowadzony na podstawie przepisów Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Rejestr Instytucji Szkoleniowych (RIS), które prowadzą szkolenia dla osób bezrobotnych i poszukujących pracy. Każda instytucja szkoleniowa, która jest zainteresowana prowadzeniem takich szkoleń we współpracy z publicznymi służbami zatrudnienia (tj. w ramach zlecenia finansowanego ze środków publicznych) musi ubiegać się o wpis do RIS we właściwym Wojewódzkim Urzędzie Pracy. Obowiązek prowadzenia i aktualizowania wpisów w RIS sprawia, iż rejestr jest najpełniejszym i najbardziej rzetelnym ze źródeł informacji o instytucjach szkoleniowych kierujących swoją ofertę do osób bezrobotnych i poszukujących pracy.

• W  .2021 r. wHYPERLINK "https://stor.praca.gov.pl/portal/" \l "/ris/wyszukiwarka" RIS zarejestrowanych było  13 137 instytucji szkoleniowych. Z dostępnych danych wynika, że liczba ofert szkoleń zarejestrowanych w bazie RIS w 2021 r. wynosiła 140 008, w tym dla 20% przewidziano egzamin końcowy (dostęp 3 września .2021).

Pozostałe instytucje szkoleniowe

Rynek firm i instytucji świadczących szkolenia jest bardzo zróżnicowany i wykracza poza te zarejestrowane w RIS. Część instytucji szkoleniowych prowadzi obok działalności szkoleniowej usługi doradcze. Jednocześnie brak jest jednego rejestru lub bazy zawierającej dane wszystkich podmiotów świadczących usługi szkoleniowe dla dorosłych, poza osobami bezrobotnymi i poszukującymi pracy. Niektóre instytucje edukacyjne, np. szkoły, placówki czy uczelnie mogą być także zarejestrowane w RIS.

Szkolnictwo wyższe

Formą kształcenia ustawicznego są studia podyplomowe organizowane przez publiczne i niepubliczne uczelnie, instytuty badawcze oraz instytuty Polskiej Akademii Nauk. W ustawie Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce nie występuje pojęcie kształcenia ustawicznego, ale biorąc pod uwagę tzw. trzecią misję szkolnictwa wyższego (por. 8.1., tab. 1) (Krajowe opisy systemów edukacji- szkolnictwo wyższe) można uznać, że szkoły wyższe oferują kształcenie tego typu. Poza studiami, w obszarze szkolnictwa wyższego i nauki oferowane są głównie studia podyplomowe i kształcenie specjalistyczne, mogą być także organizowane inne formy kształcenia, np. uniwersytety trzeciego wieku czy uniwersytety otwarte.

Słuchacze studiów podyplomowych i kształcenia specjalistycznego

Zgodnie z definicją zawartą w Ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce z 2018r., studia podyplomowe są formą kształcenia prowadzoną na uczelniach wyższych, w instytutach badawczych oraz instytutach PAN, na którą są przyjmowani kandydaci posiadający kwalifikację pełną co najmniej na poziomie 6, uzyskaną w systemie szkolnictwa wyższego i nauki. Słuchacze, w toku studiów trwających nie krócej niż dwa semestry, uzyskują kwalifikacje cząstkowe na poziomie 6, 7 albo 8 PRK.

HYPERLINK "https://polon.nauka.gov.pl/opi/aa/rejestry/szkolnictwo?execution=e1s1"Wedle danych systemu POLON w 2021 roku w Polsce działało 371 uczelni publicznych i niepublicznych.

W 2019 roku na studiach podyplomowych kształciło się 152,1 tys.  osób, w tym 70,4% stanowiły kobiety. W tym samym roku wydano 134 675 świadectw ukończonych studiów podyplomowych  HYPERLINK "https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/szkolnictwo-wyzsze-i-jego-finanse-w-2019-roku,2,16.html"(GUS, 2020b – Tabl.1(28)).

Studia specjalistyczne, zdefiniowane jak w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, są oferowane przez instytucje szkolnictwa wyższego i nauki. Kształcenie specjalistyczne trwa nie krócej niż 3 semestry i umożliwia uzyskanie kwalifikacji pełnej na poziomie 5 PRK.

Uniwersytety otwarte i uniwersytety trzeciego wieku

Uniwersytety trzeciego wieku (UTW), tj. podmioty (nie tylko placówki o charakterze edukacyjnym), których podstawowym celem jest działalność edukacyjna, ale także integracja oraz aktywizacja osób starszych mająca na celu poprawę jakości życia oraz zwiększenie uczestnictwa tych osób w życiu społecznym.  Formami organizacyjno-prawnymi UTW są:

1. Stowarzyszenia i fundacje, dla których UTW są główną formą działalnością,
2. Organizacje pozarządowe (np. stowarzyszenia i fundacje), dla których UTW są jedną z wielu form działalności,
3. Szkoły wyższe,
4. Centra kształcenia ustawicznego,
5. Domy/ośrodki kultury, biblioteki,
6. Instytucje pomocy społecznej,
7. Inne jednostki powołane przez urząd gminy/miasta,
8. Inne formy.

Wedle danych opublikowanych przez GUS, w Polsce w 2018 roku działało 640 Uniwersytetów trzeciego wieku. Studiowało w nich łącznie 113,2 tys. słuchaczy, w tym zdecydowaną większość stanowiły kobiety (95,4). Prawie 72% słuchaczy stanowiły osoby w wieku 61-75 lat.

Ponad połowa UTW (56%) działa w strukturach organizacji pozarządowych, ponad jedna piąta (21,5%) przy uczelniach wyższych a 17,7% przy domach bądź ośrodkach kultury. Prawie 90% UTW organizuje dla swoich słuchaczy rozmaite seminaria i wykłady, 82% prowadzi regularne kursy lub warsztaty. Wśród zajęć dominują zajęcia sportowo-ruchowe (88%), kursy językowe (81%), zajęcia artystyczne (73%) i komputerowe (70%) (GUS, 2019c).

Organizacją zrzeszającą Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce jest Federacja UTW, która wydaje regularne opracowania na temat działalności swoich członków.