Gwarancja miejsca w placówce

Poziom żłobków

Zadania z zakresu opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 są zadaniem własnym gminy. Ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 nakłada na gminę dwa rodzaje zadań własnych: obligatoryjne i fakultatywne (realizowane w takim zakresie, w jakim jest to możliwe ze względu na środki posiadane w budżecie oraz lokalne potrzeby).

Podstawową barierą w dostępie do żłobków jest ich mała liczba w stosunku do zgłaszanych potrzeb. O liczbie miejsc w żłobkach decydują lokalne władze, gdyż ich zadaniem jest tworzenie i prowadzenie tych placówek. Celem wprowadzanych od 2011 r. zmian w opiece nad dziećmi do 3 lat jest tworzenie warunków dla rozwoju zróżnicowanych form opieki i poprawa standardów jej funkcjonowania. W ostatnich latach obserwowany jest znaczący wzrost liczby form opieki nad małym dzieckiem.  Niemniej jednak potrzeby w zakresie opieki żłobkowej nadal nie są zaspokojone.

Na koniec 2018 r. (dane ze sprawozdania MRPiPS) instytucje opieki – żłobki, kluby dziecięce oraz dzienni opiekunowie – funkcjonowały już w  930 gminach, czyli w 38% wszystkich gmin w Polsce (na koniec 2017 r. było to:  805 gmin, co stanowiło 32%), z tego w 335 gminach wiejskich, tj. 21% wszystkich gmin wiejskich (na koniec 2017 r. było to: 268 gmin, co stanowiło 17% wszystkich gmin wiejskich).

W 2018 r. o ok. 19% wzrosła liczba instytucji opieki nad dziećmi w wieku do lat 3. Na koniec 2018 r. funkcjonowało   5 080 tych instytucji (na koniec 2017 r. - 4 271), z tego  3 155żłobków (2017 r. – 2 616),  676 klubów dziecięcych (2017 r. –629) i  1 249dziennych opiekunów (2017 r. –1 026). Wzrosła również liczba instytucji opieki w gminach wiejskich o 26% w porównaniu z rokiem 2017. W 2018 r. funkcjonowało 715 instytucji (2017 r. –567), z tego  409żłobków (2017 r. - 316),  110 klubów  dziecięcych (2017 r. - 103) i 196 dziennych opiekunów (2017 r. - 148).

W 2018 r. instytucje opieki – żłobki, kluby dziecięce i dzienni opiekunowie oferowały łącznie ok. 144,9 tys. miejsc, w tym ok. 14,2 tys. miejsc na terenach wiejskich, podczas gdy w 2017 r. było to odpowiednio ok.  111,3 tys. miejsc i 9,6 tys. miejsc. Przeważającą liczbą ogółu miejsc opieki nad dzieckiem w wieku do lat 3 (ok. 87,4% wszystkich miejsc) dysponowały, tak jak w latach ubiegłych, żłobki.

Tabela 1. Liczba instytucji oraz liczba miejsc opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 w latach 2011-2017

Źródło: Sprawozdania rzeczowo-finansowe z wykonywania zadań z zakresu opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 w latach 2011-2018 r. Sprawozdania z roku 2011 i 2012 nie ujmują liczby miejsc w podmiotach niepublicznych – na podstawie Sprawozdania Rady Ministrów z realizacji ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi do lat 3 w 2018 r.

Na koniec 2018 r. do ubezpieczenia zdrowotnego zgłoszonych było ogółem ok. 7 tys. osób zatrudnionych jako nianie (w 2017 r. było to 8,5 tys. osób). Przeważającą większość stanowiły kobiety (ok. 6,8 tys. osób, czyli ok. 97%). Jak z tego wynika zainteresowanie nianiami nieco zmniejszyło się. Nie jest wykluczone, że wpływ na to miał rządowy program 500+. Niekiedy matki wolały zostać w domu i zajmować się z dziećmi,  niż korzystać z opieki osoby obcej.

Wydatki na funkcjonowanie systemu opieki

W 2018 r. wzrosły wydatki na funkcjonowanie systemu opieki nad dziećmi w wieku do lat 3. W 2017 r. wydatkowano łącznie 1 088 mln zł, podczas gdy w 2018 r. już  1 438,3 mln zł (tj. o 32% więcej niż w 2017 r.), z tego  1 381,2 mln zł na żłobki,  40,9 mln zł na kluby dziecięce oraz  16,2 mln zł na dziennych opiekunów. W roku 2017 były to wielkości, odpowiednio: 1 053,7 mln zł – żłobki, 23,4 mln zł – kluby dziecięce i 10,9 mln zł dzienni opiekunowie. Ze środków budżetu państwa w ramach Resortowego programu rozwoju instytucji opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 „MALUCH PLUS”, wydatkowano (po uwzględnieniu zwrotów) z rezerwy celowej ok. 170 mln zł, a ze środków Funduszu Pracy (po uwzględnieniu zwrotów dokonanych w 2018 r.) ok. 93 mln zł . Z budżetu państwa finansowane są także składki za nianie z tytułu ubezpieczenia społecznego i z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego.

System opieki był także finansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Działania 2.1 Równość szans mężczyzn i kobiet we wszystkich dziedzinach, w tym w dostępie do zatrudnienia, rozwoju kariery, godzenia życia zawodowego i prywatnego Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój PO WER. Ogłoszono 2 konkursy:

• „Podniesienie kompetencji przedstawicieli podmiotów niegminnych, którzy planują utworzenie i prowadzenie instytucji opieki nad dziećmi do lat 3 i pochodzą z gmin, na terenie których mieszka poniżej 5 tys. ludności”,
• „Podniesienie kompetencji przedstawicieli podmiotów niegminnych, którzy planują utworzenie i prowadzenie instytucji opieki nad dziećmi do lat 3 i pochodzą z gmin, na terenie których mieszka 5 tys. i więcej mieszkańców”.

W pierwszym, do dofinansowania zostały wybrane 4 projekty (po jednym na każdy makroregion), w ramach których zawarte zostały umowy o dofinansowanie na kwotę4 081,8 tys. zł.

W drugim – do 31 grudnia 2018 r. wybrano jedynie 2 projekty na kwotę 2 656,8 tys. zł (docelowo powinny być 4 projekty na 4 makroregiony)

Liczba dzieci objętych opieką

Porównując dane z lat 2010-2016 MRPiPS stwierdza, że: w 2010 odsetek dzieci w wieku 0-3 lata objętych opieką wynosił 2,6 %, w roku 2012 – 4,5%, w roku 2013-5,7 %, a 2014  - 7,1%,  w 2015 r. – 8,3%. W 2016 r. odsetek ten wzrósł, zgodnie z przewidywaniami, do 9,3%. W 2017 r. odsetek dzieci w wieku 0-3 objętych opieką wyniósł 10,4%, czyli o 0,2% mniej niż przewidywano .W 2018 r. odsetek ten wzrósł do 13,0%, czyli o 0,1% mniej niż przewidywano.

Biorąc pod uwagę ww. strukturę wiekową oraz fakt, że od 1 stycznia 2013 r. matka może skorzystać z 52 tygodni zasiłku macierzyńskiego, na koniec 2018 r. opieką objętych było ogółem ok. 19,3% dzieci w wieku powyżej 1. roku życia  do 2. roku życia  oraz powyżej 2. roku życia do 3. roku życia (tj. najliczniejszych roczników objętych opieką) (przy czym bez niań – 18,4%), a w 2019 r. – według szacunków wyniesie 23,4%.

Zgodnie z założeniami określonymi w Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, do końca 2030 r. wskaźnik objęcia opieką instytucjonalną dzieci w wieku do 3 lat ma wynieść 33%. (wyznaczone przez Radę Europejską – tzw. cele barcelońskie zakładają osiągnięcie tego wskaźnika do 2020 r.).

Najliczniejszą grupę dzieci objętych opieką stanowiły dzieci powyżej 2. roku życia do ukończenia 3. roku życia - tak jak w latach ubiegłych, tj. w latach 2012 - 2017 stanowiły ponad połowę (ponad 57%) wszystkich dzieci objętych opieką w żłobkach, klubach dziecięcych i pod opieką dziennych opiekunów. Udział dzieci w wieku powyżej 1. roku życia do ukończenia 2. roku życia zmniejszył się o 2 punkty procentowe z ok.  43% w 2017 r. do ok. 41% w 2018 r. Najmniej liczną grupę stanowiły dzieci do ukończenia 1. roku życia (2%) i dzieci powyżej 3. roku życia (ok. 0,1% dzieci). Należy jednak zauważyć, że zgodnie z przepisami ustawy, w klubach dziecięcych nie mogą przebywać dzieci w wieku do 1. roku życia, co wpływa na procentowy udział tej grupy wiekowej w całej grupie dzieci objętych opieką w różnych formach opieki.

Udział dzieci w wieku 1-3 lat w opiece żłobkowej wynosił w 2016 r. – 13,9%, w 2017 r. – 16,0%, a w 2017 r. 19,3%. Szacuje się, że w 2019 r. wyniesie on 23,4%.

Dzieci niepełnosprawne oraz wymagające szczególnej opieki stanowiły ok. 1% wszystkich dzieci korzystających z opieki w żłobkach i klubach dziecięcych.

Poziom przedszkoli

Koncepcja upowszechnienia wychowania przedszkolnego w Polsce ma charakter systemowy. Została oparta na wdrożonych i sprawdzonych w innych krajach europejskich rozwiązaniach z zakresu tzw. polityki małego dziecka I jej celem jest zapewnienie wysokiej jakości, włączającej (integracyjnej) i dostępnej, także cenowo, edukacji przedszkolnej dla dzieci w wieku od 3. roku życia do rozpoczęcia edukacji szkolnej, stanowiącej odpowiedź na zmiany demograficzne, konieczność zapewniania dzieciom odpowiedniej wiedzy, umiejętności i kompetencji na przyszłość, przeciwdziałania zagrożeniu przedwczesnym zakończeniem nauki szkolnej, ubóstwem i wykluczeniem społecznym oraz stwarzania warunków do osiągania sukcesów w życiu dorosłym.

Wdrażane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej rozwiązanie obejmuje:

• rozwój sieci placówek wychowania przedszkolnego i udostępnienie różnych form wychowania przedszkolnego dla dzieci w wieku przedszkolnym,
• wsparcie pedagogiczne oraz pomoc w rozwiązywaniu problemów dla rodziców wychowujących małe dzieci,
• zapewnienie pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalistycznej mającej na celu wspieranie rozwoju i edukacji dzieci, wyrównywanie opóźnień i dysharmonii rozwojowych oraz terapię zaburzeń,
• wsparcie finansowe z budżetu państwa dla samorządów, w celu szybszego zaspokajania potrzeb w zakresie edukacji przedszkolnej,
• tworzenie ram prawnych gwarantujących dostęp do wysokiej jakości, przystępnej cenowo edukacji przedszkolnej.

Wychowanie przedszkolne obejmuje dzieci od początku roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 3 lata, do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat. W szczególnie uzasadnionych przypadkach wychowaniem przedszkolnym może także zostać objęte dziecko, które ukończyło 2,5 roku.

Dzieci w wieku 3–5 lat mają prawo do korzystania z wychowania przedszkolnego w przedszkolu, w oddziale przedszkolnym w szkole podstawowej lub innej formie wychowania przedszkolnego.

Dziecko w wieku 6 lat jest obowiązane odbyć roczne przygotowanie przedszkolne.

Dotychczas główna linia podziału między obszarami o dobrej i złej dostępności edukacji przedszkolnej przebiegała między dużymi miastami a obszarami wiejskimi. Organizowanie przedszkoli i szkół na niektórych słabo zaludnionych obszarach wiejskich uniemożliwiała zbyt mała liczba dzieci. Tym samym czynniki demograficzne i geograficzne znacząco wpływały na dostępność edukacji przedszkolnej. Jednocześnie gminy bardzo rzadko korzystały z możliwości tworzenia i prowadzenia punktów przedszkolnych lub zespołów wychowania przedszkolnego – możliwie najbliżej miejsca zamieszkania dziecka. Obecnie potrzeby w zakresie wychowania przedszkolnego są bardzo duże i wynikają ze zmian w prawie oświatowym, które zapewniają każdemu dziecku w wieku 3-6 lat miejsce edukacji przedszkolnej.

Zgodnie z postanowieniami ustawy Prawo oświatowe, w przypadku dzieci pięcioletnich i sześcioletnich, gdy odległość z domu dziecka do szkoły lub przedszkola przekracza 3 km, gmina jest zobowiązana do organizowania bezpłatnego dowożenia do publicznego przedszkola, publicznej innej formy wychowania przedszkolnego lub publicznej szkoły, w której zlokalizowany jest oddział przedszkolny i zapewnienia bezpłatnej opieki podczas tego dowożenia.

Upowszechnienie wychowania przedszkolnego

Wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego dla dzieci 3 letnich w roku szkolnym 2019/2020 wynosił ogółem 79,1%, w tym na wsi 67,5% (rok wcześniej było to odpowiednio: 77,7% i 65,2%), dla dzieci 4-letnich ogółem 91,9%, w tym na wsi 84,2% (rok wcześniej było to odpowiednio: 89,3% i 80,2%), 5-letnich ogółem 96,5% w tym na wsi 90,9% 9rok wzcesniej było ich odpowiednio 94,9% i 90,1%). W roku szkolnym 2019/2020 do placówek przedszkolnych lub pierwszej klasy szkoły podstawowej uczęszczało ogółem 100% dzieci 6-letnich, w tym na wsi 95,9% (rok wcześniej było to odpowiednio: 99,4% i 96,3%). Sześciolatki mogą  rozpoczynać realizację obowiązku szkolnego w klasach pierwszych szkoły podstawowej, gdyż rodzice mogą wybierać drogę kształcenia dla swoich 6-letnich dzieci (edukacja przedszkolna albo edukacja szkolna) - (Dane wg. Systemu Informacji Oświatowej).

W porównaniu z rokiem 2018/2019 nastąpił wzrost udziału dzieci 3-letnich w wychowaniu przedszkolnym o 1,4%, dzieci 4-letnich o 2,6%, a dzieci 5-letnich o  1,6%.

W 2019 r. liczba dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym po raz kolejny znacząco wzrosła do 1 413,7 tys. (w porównaniu do roku 2018 wzrost o 20,8 tys. dzieci).

Wdrażanie nowych rozwiązań prawnych przyczyniło się do zwiększenia liczby dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym. W 2016 r. było ich już 1 299,1 tys. (wzrost w porównaniu z 2015 r. o ponad 158 tys. dzieci), a w 2017 – 1 361,2 tys. (wzrost o kolejne 62 tys. dzieci.)

Wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego dla dzieci 3-5-letnich w roku szkolnym 2019/2020 wynosił  89,1 %, podczas gdy rok wcześniej wynosił 87,4%. Do placówek przedszkolnych w miastach uczęszcza znacznie więcej dzieci (94,9%) niż na wsiach, gdzie z edukacji przedszkolnej korzysta  80,9% dzieci.

Wartość przyjętego i wymaganego przez Komisję Europejską benchmarku dotyczącego edukacji przedszkolnej (rozumiany, jako wskaźnik liczby dzieci w wieku od 4 roku życia do roku rozpoczęcia edukacji szkolnej - uczęszczających do placówek wychowania przedszkolnego do ogólnej liczby dzieci w wieku 4-6 lat w %) została w roku szkolnym 2019/2020 przekroczona i wyniosła 96,1%.

Sieć szkół i przedszkoli

Zakładanie i prowadzenie publicznych placówek wychowania przedszkolnego jest zadaniem własnym, obowiązkowym gmin.

Znowelizowane w 2015 r. przepisy ustawy o systemie oświat przywróciły kontrolę kuratorów oświaty nad działaniami jednostek samorządu terytorialnego w zakresie kształtowania sieci szkół i przedszkoli.

Ustalenie przez radę gminy sieci publicznych przedszkoli, oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych i innych form wychowania przedszkolnego będzie możliwe po uzyskaniu pozytywnej opinii kuratora oświaty. Kurator oświaty ocenia, czy projektowana sieć przedszkoli, zapewnia wszystkim dzieciom zamieszkałym na terenie gminy, obowiązanym do realizacji rocznego przygotowania przedszkolnego możliwość spełniania tego obowiązku, zaś dzieciom pięcioletnim, czteroletnim, a od 1 września 2017 r. – także trzyletnim – zagwarantowanie miejsca realizowania wychowania przedszkolnego.

Opłaty

Poziom żłobków

Rodzice są zobowiązani do ponoszenie opłat za pobyt oraz wyżywienie dziecka w żłobku, klubie dziecięcym i u dziennego opiekuna. Wysokość opłaty za pobyt dziecka w żłobku lub klubie dziecięcym utworzonym przez jednostki samorządu terytorialnego albo u dziennego opiekuna zatrudnionego przez jednostki samorządu terytorialnego oraz maksymalną wysokość opłaty za wyżywienie ustalają, w drodze uchwały, odpowiednio rada gminy, rada powiatu lub sejmik województwa. Rada gminy, rada powiatu lub sejmik województwa mogą podjąć uchwałę, w której określi warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia z opłat.

W żłobkach i klubach prowadzonych przez podmioty inne niż jednostki samorządu terytorialnego, wysokość opłat ustala organ prowadzący.

Opłaty za pobyt w żłobkach, klubach dziecięcych i u dziennych opiekunów pobierane mogą być albo w ujęciu miesięcznym albo godzinowym.

Statut żłobka i klubu dziecięcego określa zasady ustalania opłat za pobyt i wyżywienie w przypadku nieobecności dziecka w żłobku lub klubie dziecięcym.

Opłaty za żłobki, kluby dziecięce i u dziennych opiekunów są zróżnicowane. Na to zróżnicowanie może mieć wpływ sektor, do którego należą podmioty tworzące instytucje opieki – w przypadku żłobków udział jednostek samorządu terytorialnego jest trzykrotnie większy niż w przypadku klubów dziecięcych i prawie dwukrotnie większy niż w przypadku dziennego opiekuna. Opłaty pobierane od rodziców przez podmioty z sektora publicznego są niższe niż w przypadku opłat podmiotów z sektora prywatnego.

Poziom przedszkoli

Wychowanie, nauczanie i opieka w wymiarze co najmniej 5 godzin dziennie są bezpłatne, z tym, że edukacja przedszkola dzieci 6-letnich jest bezpłatna niezależnie od czasu korzystania z wychowania przedszkolnego (rodzice płacą tylko za wyżywienie). Decyzję o wymiarze czasu bezpłatnego nauczania, wychowania i opieki (nie krótszym niż 5 godzin dziennie) podejmuje gmina.

Od 1 września 2013 r. (nowelizacja ustawy o systemie oświaty z 2013 r.) wprowadzone zostało ograniczenie opłat pobieranych przez gminy od rodziców do maksymalnie 1 zł. za każdą dodatkową godzinę (ponad minimum 5 godzin bezpłatnych) korzystania z edukacji przedszkolnej. Ponadto, gmina może określić warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia z opłat. Obecnie sprawy te reguluje ustawa z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych.

By zrekompensować mniejsze wpływy z opłat wnoszonych przez rodziców gminy otrzymują od 1 września 2013 r. środki finansowe z budżetu państwa w formie dotacji celowej.

Ponadto, od 1 stycznia 2017 r. na dzieci 6-letnie (i starsze) korzystające z edukacji przedszkolnej przekazywana jest gminom subwencja z budżetu państwa (w wysokości blisko trzy razy wyższej niż dotychczasowa dotacja).

Publiczne przedszkola mogą organizować różnego rodzaju zajęcia tzw. dodatkowe np., rytmikę, dodatkowy język obcy, ale opłaty ponoszone przez rodziców za przedszkole nie mogą z tego tytułu być wyższe, niż 1 zł za godzinę.