Szkolnictwo niepubliczne w systemie oświaty

Szkolnictwo niepubliczne (niepaństwowe) w okresie od utrwalenia nowej władzy po roku 1945 do przełomu politycznego w roku 1989 nie miało sprzyjających warunków rozwoju. Co do zasady państwo zakładało, prowadziło i utrzymywało szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze. Szkoły, placówki oświatowe, wychowawcze, opiekuńczo-wychowawcze i inne zakłady lub placówki szkolące mogły być prowadzone przez organizacje zawodowe, młodzieżowe, instytucje społeczne oraz inne organizacje i instytucje, w tym o charakterze wyznaniowym, osoby prawne lub fizyczne, ale tylko za zezwoleniem Ministra Oświaty i Wychowania, na określonych przez niego zasadach i warunkach oraz pod jego nadzorem. W rezultacie w roku 1989 działało jedynie 63 niepaństwowych przedszkoli na 26 358 tego typu placówek ogółem, z czego 33 były prowadzone przez zgromadzenia zakonne. Działało także 12 niepaństwowych szkół podstawowych na 18 283 wszystkich szkół tego typu, 20 niepaństwowych liceów ogólnokształcących na 939 wszystkich szkół tego typu (według danych rocznika GUS Szkolnictwo 1990/91). Wśród małego kręgu organizatorów niepaństwowych szkół i placówek oświatowych największy udział miały organizacje i instytucje o charakterze wyznaniowym.

Pod koniec lat 80-tych zaczęły powstawać pierwsze tzw. szkoły społeczne. Nazwa „szkoła społeczna” miała odróżniać je od szkół państwowych, ale jednocześnie podkreślić fakt, że nie są to szkoły prywatne. Prowadzenie szkoły nie przynosiło zysków ich „właścicielom” – nauczycielom i rodzicom, którzy powołali Społeczne Towarzystwo Oświatowe. Szkoły społeczne i prywatne (w tym kościelne) zaczęły rozwijać się dynamicznie w latach 1990-2000. Prawne podstawy do rozwoju szkolnictwa niepublicznego w Polsce stworzyła ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty.

Obecnie szkoły i placówki mogą być publiczne lub niepubliczne:

1. Szkoły publiczne są to instytucje zakładane i prowadzone przez organ administracji rządowej (właściwego ministra), jednostkę samorządu terytorialnego (gminę, powiat, województwo), a za specjalnym zezwoleniem – przez lub inną osobę prawną bądź fizyczną. Zapewnia ona i realizuje ustalone przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania programy nauczania, zasady oceniania i klasyfikacji uczniów. Kształci bezpłatnie w zakresie zajęć ujętych w ramowych planach nauczania. Przyjmuje uczniów na zasadach określonych w przepisach powszechnie obowiązującego prawa.
2. Szkoły niepubliczne są instytucjami zakładanymi i prowadzonymi przez osoby prawne lub osoby fizyczne na podstawie wpisu do ewidencji placówek i szkół niepublicznych właściwej jednostki samorządu terytorialnego. Szkoła niepubliczna realizuje podstawę programową kształcenia ogólnego oraz obowiązkowe zajęcia edukacyjne według zasad tożsamych ze szkołami publicznymi; stosuje również takie same zasady klasyfikowania i promowania uczniów oraz zatrudnia nauczycieli posiadających kwalifikacje określone przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania.

Możliwość tworzenia i prowadzenia szkół niepublicznych jest zagwarantowana w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 70 ust. 3). Zarówno szkoły publiczne, jak i niepubliczne podlegają państwowemu nadzorowi pedagogicznemu pod względem jakości kształcenia i zgodności prowadzenia działalności z prawem, jakkolwiek w przypadku szkół publicznych nadzór ten jest nieco szerszy niż w przypadku szkół niepublicznych. Podstawową cechą odróżniającą szkoły publiczne i niepubliczne jest bezpłatne nauczanie oraz gwarancja powszechnej dostępności dla ludności – zwłaszcza w odniesieniu do szkół podstawowych. Państwo gwarantuje powszechne uznawanie wyników nauczania i umożliwia uczniom automatyczne przechodzenie do innych szkół publicznych lub niepublicznych o podobnym statusie.

Wychowanie przedszkolne

W roku szkolnym 2019/2020 wychowanie przedszkolne w różnych formach obejmowało ok. 1,4 mln dzieci (wzrost o 8,1 tys. osób, tj. o 0,6% w stosunku do roku poprzedniego). Do 12,9 tys. przedszkoli uczęszczało nieco ponad 1,1 mln dzieci, z czego ok. 40% przypadało na przedszkola niepubliczne, prowadzone na ogół przez osoby fizyczne oraz osoby prawne, w tym organizacje wyznaniowe i stowarzyszenia. Do 7,8 tys. oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych uczęszczało 242,3 tys. dzieci. Do niemal 1,6 tys. innych form wychowania przedszkolnego (punktów przedszkolnych, zespołów wychowania przedszkolnego) uczęszczało ok. 31,0 tys. dzieci, z czego większość (ponad 60%) do jednostek niepublicznych. Wskaźnik upowszechnienia edukacji przedszkolnej wśród dzieci w wieku 3-5 lat wyniósł 90,4% (wzrost o 3,1% w stosunku do roku poprzedniego).

W Polsce istnieje instytucjonalna opieka nad dzieckiem do lat 3, sprawowana przez żłobki dziecięce, kluby dziecięce i dziennych opiekunów. Obecnie podstawowym aktem prawnym regulującym funkcjonowanie różnych form opieki nad dzieckiem do lat 3 jest ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Kompetencje dotyczące opieki nad dzieckiem do lat 3 należą obecnie do Ministra Rodziny i Polityki Społecznej. Według stanu na koniec 2020 r. działało 4,6 tys. żłobków oraz klubów dziecięcych, z czego 83,8 % stanowiły żłobki i oddziały żłobkowe. Widoczna jest w tym zakresie stała tendencja wzrostowa. Więcej informacji na ten temat zob. w rozdziale 4 pt. „Wczesna edukacja i opieka (ECEC)”.

Szkolnictwo podstawowe

W roku szkolnym 2019/2020 działało 14 396 szkół podstawowych dla dzieci i młodzieży, ze szkołami specjalnymi włącznie. Ogółem – włącznie ze szkołami podstawowymi dla dorosłych – prowadzono 14 502 takich szkół. Uczęszczało do nich ponad 3 mln uczniów.  Zdecydowaną większość – 12 165 szkół (ok. 83,9%) – prowadziły jednostki samorządu terytorialnego (tj. gminy, którym przypisano to jako zadanie ustawowe); są to szkoły publiczne. Ten sam status posiadało również 51 (niecałe 0,4%) szkół prowadzonych przez administrację rządową. W pozostałym zakresie organami prowadzącymi szkoły podstawowe (w większości – chociaż nie wyłącznie – niepubliczne) były osoby fizyczne i osoby prawne prawa prywatnego; udział sektora niepaństwowego w tej dziedzinie oświaty wynosi ok. 15,5% ogółu jednostek i ok. 6,5% ogółu uczniów.

Od dnia 1 września 2017 r. wszystkie szkoły podstawowe (publiczne i niepubliczne) podlegały obligatoryjnemu przekształceniu z sześcioletnich w ośmioletnie. Szkoły o strukturze klas I-VI, których organy prowadzące nie dopełniły w tym celu odpowiednich formalności, uległy obowiązkowej likwidacji z dniem 31 sierpnia 2018 r.

Szkoły podstawowe niepubliczne mają status prawny równy szkołom publicznym. Wymagania wobec szkół niepublicznych określa szczegółowo art. 14 ust. 3 ustawy - Prawo oświatowe, nakładając na nie szereg obowiązków w zakresie zbliżenia standardów prowadzonej działalności edukacyjnej do szkół publicznych. Niespełnianie tych wymogów prowadzi do likwidacji szkoły.

Szkołom niepublicznym gwarantuje się dofinansowanie z budżetu władz lokalnych (gmina lub powiat) lub – w przypadku szkół artystycznych – bezpośrednio z budżetu centralnego. Dotacja odpowiada co najmniej 100% kwoty subwencji na każdego ucznia, wypłacanej przez budżet państwa samorządom lokalnym w celu utrzymania publicznych szkół; jest ona znacząco wyższa w odniesieniu do uczniów niepełnosprawnych. Szczegółową regulację zasad finansowania szkolnictwa — publicznego i niepublicznego — ze środków publicznych obejmuje ustawa z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych.

Szkolnictwo średnie I i II stopnia dla młodzieży oraz policealne

Reforma ustroju szkolnego doprowadziła do stopniowej likwidacji wszystkich szkół średnich I stopnia – gimnazjów. Nauka w nich była przedtem obowiązkowa dla wszystkich osób w wieku 13-16. Gimnazja były likwidowane stopniowo, począwszy od klasy I (od 1.09.2017) aż do III (od 1.09.2019). Kształcenie gimnazjalne rocznika, który podjął naukę w klasie I w roku szkolnym 2016/2017, było w związku z tym kontynuowane aż do 31 sierpnia 2019 r. Tak jak w szkołach podstawowych, w gimnazjach był spełniany obowiązek szkolny. Funkcję dotychczasowych gimnazjów od 1 września 2019 r. przejęły klasy VII-VIII szkół podstawowych.

Jednocześnie z likwidacją gimnazjów nastąpiło wydłużenie cyklu kształcenia w szkołach średnich II stopnia (obecnie określanych mianem „ponadpodstawowych”). W roku szkolnym 2019/2020 we wszystkich tych typach szkół pobierało naukę nieco ponad 1,5 mln uczniów. Organami prowadzącymi szkoły ponadpodstawowe dla  młodzieży są w znacznej większości jednostki samorządu terytorialnego (głównie powiaty); udział sektora publicznego w tym obszarze edukacji oscyluje w granicach 80-85%. W okresie sprawozdawczym w Polsce działały: 3 434 licea ogólnokształcące (w tym 2 334 dla młodzieży), 1 887 techników, 1 670 branżowych szkół I stopnia dla młodzieży oraz 538 szkół przysposabiających do pracy.

Do szkół szczebla ponadpodstawowego zalicza się również szkoły policealne. W roku szkolnym 2019/2020 działało 1 638 takich szkół, przy czym znaczna większość (1 311,  co stanowi 80%) była zarządzana przez podmioty sektora prywatnego.

Niepubliczne szkoły średnie oraz szkoły policealne są – na podobnych zasadach jak szkoły podstawowe – dofinansowywane z budżetu władz lokalnych (na szczeblu powiatów) lub, jeśli chodzi o szkoły artystyczne, bezpośrednio z budżetu centralnego.

Szczegółowe dane statystyczne na temat szkół średnich I i II stopnia w Polsce można znaleźć w rozdziale pt. „Szkolnictwo średnie i policealne”. Zob. również publikację polskiego Głównego Urzędu Statystycznego pt. „Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2019-2020” (część danych w wersji dwujęzycznej – polskiej i angielskiej).

Szkolnictwo wyższe - uczelnie niepubliczne

Ustawa z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym stworzyła podstawy prawne do tworzenia uczelni niepublicznych. Od późnych lat 90. niepubliczne wyższe szkoły zawodowe, prowadzące wyłącznie studia umożliwiające uzyskanie tytułu licencjata, mogły powstawać na podstawie ustawy z 26 czerwca 1997 r. o wyższych szkołach zawodowych. Pierwsze uczelnie niepubliczne, z wyjątkiem istniejących od lat kilku uczelni prowadzonych przez Kościoły i inne związki wyznaniowe, zostały zarejestrowane w 1991 r. Od wczesnych lat 90. sektor niepublicznego szkolnictwa wyższego rozrósł się błyskawicznie i w roku 2009/2010 obejmował 330 uczelnie. Od tego czasu, ze względu na postępujący niż demograficzny, obserwowany jest powolny spadek liczby uczelni niepublicznych – w roku 2020/2021 było ich 219 (w tym 10 wyznaniowych). W tym samym roku akademickim studenci w uczelniach niepublicznych (367 020) stanowili 30,2% całej populacji studentów (1 215 300 ) w sektorze szkolnictwa wyższego. Jeśli chodzi o liczbę studentów studiujących w poszczególnych niepublicznych szkołach wyższych, różnice między uczelniami są bardzo duże. Niektóre z nich mają po kilkuset studentów, podczas gdy inne – po kilka tysięcy.

Uczelnie niepubliczne podlegają tej samej legislacji, co uczelnie publiczne. Większość z obecnie istniejących  219 uczelni niepublicznych to uczelnie zawodowe, a jedynie 10 uczelni niepublicznych to uczelnie akademickie, zrzeszone w Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich. W roku 2015 pierwsza akademicka szkoła niepubliczna uzyskała status uniwersytetu.

Uczelnia niepubliczna tworzona jest przez założyciela, tj. osobę fizyczną albo osobę prawną niebędącą jednostką samorządu terytorialnego lub państwową albo samorządową osobą prawną. Możliwe jest również utworzenie uczelni niepublicznej w wyniku połączenia dwóch uczelni niepublicznych. Utworzenie takiej uczelni wymaga zgody ministra właściwego ds. szkolnictwa wyższego.

Niepubliczne uczelnie akademickie mogą otrzymywać środki finansowe na działalność badawczą (również na inwestycje w tym obszarze), ale nie otrzymują środków na utrzymanie i rozwój potencjału dydaktycznego, ani na inwestycje dotyczące kształcenia. Niepubliczne uczelnie zawodowe otrzymują środki na świadczenia dla studentów i wsparcie osób niepełnosprawnych. Mogą również, tak jak i pozostałe uczelnie, starać się o środki w ramach programów i przedsięwzięć Ministra oraz zadań finansowanych ze źródeł zagranicznych.

Uczelnie niepubliczne są zobowiązane przestrzegać tych samych zasad prowadzenia studiów oraz kształcenia doktorantów, co uczelnie publiczne. Przyznają także tytuły zawodowe i stopnie naukowe na podstawie tych samych zasad co uczelnie publiczne (opisane w punktach powyżej). W odróżnieniu od publicznych szkół wyższych, uczelnie niepubliczne pobierają czesne zarówno za studia stacjonarne jak i niestacjonarne. Poziom opłat jest bardzo zróżnicowany i zależy od uczelni, typu studiów (stacjonarne lub niestacjonarne), kierunku studiów, a nawet roku (darmowy pierwszy semestr, niższe opłaty na pierwszym roku, wyższe w kolejnych latach).

Jeśli chodzi o kierunki studiów, przeważająca większość uczelni niepublicznych prowadzi studia na następujących kierunkach: ekonomicznych, administracyjnych, oraz z obszaru nauk społecznych.

Kształcenie i szkolenie dorosłych - prywatne formy kształcenia ustawicznego

Kształcenie ustawiczne realizowane w szkołach niepublicznych, które nie mają uprawnień publicznych, i placówkach niepublicznych ma w zasadzie charakter prywatny. Koszty kształcenia są pokrywane ze środków słuchaczy, a w przypadku skierowania z zakładu pracy mogą być także pokrywane przez pracodawcę. Z danych Rejestru Instytucji Szkoleniowych wynika, że działa ich obecnie 12 827, z czego 4 145 pojawiło się w rejestrze po roku 2019.  3796 spośród instytucji w rejestrze prowadzi szkolenia finansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego, 2 558 prowadziło w poprzednim roku szkolenia na zlecenie państwowych urzędów pracy, 3 609 udzieliło pomocy osobom bezrobotnym po zakończeniu szkolenia, natomiast 2 680 posiada akredytację lub znak jakości.