Skip to main content
European Commission logo

Eurydice

EACEA National Policies Platform:Eurydice
Upper secondary and post-secondary non-tertiary Education

Poland

6.Upper secondary and post-secondary non-tertiary Education

Last update: 2 March 2022
On this page

Typy szkół

Począwszy od 1 września 2017 r. rozpoczął się proces stopniowej likwidacji modelu szkolnictwa ogólnie określanego jako „6+3+3”. W miejsce dotychczasowych gimnazjów pojawiły się ośmioletnie szkoły podstawowe, obejmujące dwa poziomy: ISCED 1 (szkolnictwo podstawowe) i ISCED 2 (szkolnictwo średnie I stopnia). Towarzyszy temu głębsza reforma szkolnictwa średniego II stopnia. Obecny model kształcenia można określić skrótowo jako „8+4 (+5)” (czteroletnia nauka w ogólnokształcących szkołach ponadpodstawowych; dłuższy, pięcioletni etap kształcenia w średnich szkołach zawodowych). Wdrożenie nowego systemu szkolnego ma zakończyć się w roku szkolnym 2022/2023. Zob. również bieżące informacje na stronie Polska: Reformy_w_dziedzinie_edukacji_szkolnej

Transformacja modelu szkolnictwa średniego w Polsce przedstawia się w sposób następujący:

(1). Dotychczasowa szkoła średnia I stopnia - III etap edukacyjny:

  • Dotychczasowe trzyletnie gimnazjum, w którym w ostatnim roku nauki przeprowadzano egzamin, dające możliwość dalszego kształcenia w szkołach ponadgimnazjalnych, podlegało stopniowej likwidacji w ramach nowego ustroju szkolnego. Likwidacja gimnazjów polegała na wstrzymaniu naboru do tych szkół i zastąpieniu od 1 września 2017 r. dotychczasowych klas I gimnazjów klasami VII szkół podstawowych, które kontynuują kształcenie już w oparciu o nową podstawę programową kształcenia ogólnego. W ustawie – Przepisy wprowadzające Prawo oświatowe przewidziano likwidację: klasy I gimnazjum – z dniem 1 września 2017 r., klasy II – z dniem 1 września 2018 r., klasy III – z dniem 1 września 2019 r. (art. 127). W konsekwencji opisany proces został już zakończony. Ostatni egzamin gimnazjalny przeprowadzono w roku szkolnym 2018/2019.
  • W systemie opartym na ośmioletniej szkole podstawowej etap kształcenia w szkole średniej I stopnia formalnie nie jest formalnie wyodrębniony – 8-letnie szkoły podstawowe obejmują dwa poziomy: ISCED 1 (szkolnictwo podstawowe) i ISCED 2 (szkolnictwo średnie I stopnia). Na zakończenie kształcenia przeprowadza się powszechny i obowiązkowy egzamin ósmoklasisty, który funkcjonalnie w pełni odpowiada dawnemu egzaminowi gimnazjalnemu.

(2). Przekształcenie dotychczasowych szkół średnich II stopnia - IV etap edukacyjny w szkoły średnie (ponadpodstawowe) – III etap edukacyjny w nowym ustroju szkolnym:

  • Z dniem 1 września 2017 r. dotychczasowe trzyletnie zasadnicze szkoły zawodowe przekształcono w nowy typ branżowej szkoły I stopnia, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe, a także podjęcie dalszego kształcenia w branżowej szkole II stopnia kształcącej w zawodzie, w którym wyodrębniono kwalifikację wspólną dla zawodu nauczanego w branżowej szkole I i II stopnia, lub w liceum ogólnokształcącym dla dorosłych począwszy od klasy II, z tym że prowadzą one nadal kształcenie w zakresie klas dotychczasowych zasadniczych szkół zawodowych – do czasu ukończenia kształcenia przez roczniki uczniów, które podjęły ją w starym systemie szkolnym;
  • z dniem 1 września 2019 r. trzyletnie licea ogólnokształcące, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, zostały przekształcone w nowy typ czteroletniego liceum ogólnokształcącego;
  • z dniem 1 września 2019 r. czteroletnie technika, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe, a także uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, zostały przekształcone w technika pięcioletnie;
  • z dniem 1 września 2020 r. nastąpiło utworzenie dwuletnich szkół branżowych II stopnia. Ich ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe w zawodzie nauczanym na poziomie technika, w którym wyodrębniono kwalifikację wspólną dla zawodu nauczanego w branżowej szkole I i II stopnia, po zdaniu egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w danym zawodzie, a także uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego;
  • w systemie edukacji nadal zostają utrzymane trzyletnie szkoły specjalne przysposabiające do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa potwierdzającego przysposobienie do pracy (patrz: Wsparcie pedagogiczne i poradnictwo).

(3). Szkoły policealne

  • Szkoły policealne dla absolwentów szkół średnich II stopnia oferują trwające od 1 do maksymalnie 2,5 roku programy kształcenia zawodowego, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe. Przekształcenie organizacyjne dotychczasowych szkół policealnych do ram prawnych nowego ustroju szkolnego nastąpiło z dniem 1 września 2017 r.

Szkoły artystyczne

Odrębną strukturę organizacyjną w Polsce tworzy szkolnictwo artystyczne. Za jego funkcjonowanie odpowiada minister właściwy ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Zob. również artykuł pt. „System szkolnictwa artystycznego”.

Podstawa programowa kształcenia ogólnego a polskie szkoły średnie

Podstawa programowa kształcenia ogólnego stanowi jeden z najważniejszych instrumentów prawnych zarządzania polską edukacją. Do kształcenia absolwentów dawnych gimnazjów w ramach struktury szkolnictwa obowiązującej przed 1 września 2017 r. jest jeszcze stosowana podstawa uregulowana rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 27 sierpnia 2012 r. (ostatnia nowelizacja z 17 czerwca 2016 r.).

Od 1 września 2019 r. ustanowiono nowe typy 4-letniego liceum ogólnokształcącego i 5-letniego technikum (szkoły ponadpodstawowe) oraz w związku z tym nastąpiło utworzenie lub ustawowe przekształcenie odpowiednich, dotychczasowych szkół średnich. Od 1 września 2020 r. rozpoczęły działalność branżowe szkoły II stopnia, przeznaczone dla absolwentów branżowych szkół I stopnia (są to całkowicie nowe szkoły).

Natomiast absolwenci dawnych gimnazjów nadal są kształceni w liceach i technikach dawnego modelu, które działają równolegle z nowymi szkołami średnimi (z reguły w formie wyodrębnionych jednostek organizacyjnych szkół funkcjonujących w ramach nowego ustroju szkolnego). Likwidacja klasy I dotychczasowego 3-letniego liceum ogólnokształcącego oraz 4-letniego technikum nastąpiła z dniem 1 września 2020 r., a kolejnych klas tych szkół – będzie miała miejsce w następnych latach szkolnych.

Podstawę programową kształcenia ogólnegow nowych typach szkół stanowią następujące przepisy wykonawcze do ustawy – Prawo oświatowe:

  • Dla szkół branżowych I stopnia oraz szkół policealnych, powstających z dniem 1 września 2017 r. – rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej;
  • Dla liceów ogólnokształcących, techników i branżowych szkół II stopnia – rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 2018 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia.

Pierwszy z tych aktów normatywnych – z 2017 r. obejmuje te cykle kształcenia, które jako pierwsze zostały dotknięte reformą ustroju szkolnego. Wyodrębnienie drugiego należy tłumaczyć opóźnionym o dwa lata oddziaływaniem zmian legislacyjnych na szkoły ponadpodstawowe. Można jednak przewidywać, że po całkowitym wprowadzeniu reformy nastąpi wydanie jednolitego aktu, obejmującego podstawę programową kształcenia ogólnego dla wszystkich szkół.

Podstawę programową kształcenia w zawodachdla nowych typów szkół (tzn. szkół branżowych, pięcioletnich techników oraz szkół policealnych) reguluje rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 16 maja 2019 r. w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa branżowego oraz dodatkowych umiejętności zawodowych w zakresie wybranych zawodów szkolnictwa branżowego. Analogiczną podstawę kształcenia w szkołach należących do dawnego, stopniowo zmienianego systemu, przejściowo reguluje podobne rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach.

Wspomniane rozporządzenia definiują wymagania ogólne i szczegółowe (efekty kształcenia), które wyznaczają zakres wymaganej wiedzy i umiejętności uczniów.

Podstawa programowa z 2012 r. określa wspólne cele dla obydwu etapów kształcenia w szkołach średnich (I i II stopnia), tzn. na III i IV etapie edukacyjnym.

Celem kształcenia ogólnego na tych etapach jest: 1. przyswojenie przez uczniów określonego zasobu wiadomości na temat faktów, zasad, teorii i praktyk; 2. zdobycie przez uczniów umiejętności wykorzystania posiadanych wiadomości podczas wykonywania zadań i rozwiązywania problemów; 3. kształtowanie u uczniów postaw warunkujących sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie.

Według dotychczasowej podstawy programowej kształcenia ogólnego z 2012 r. do najważniejszych umiejętności zdobywanych przez ucznia w trakcie kształcenia ogólnego na III i IV etapie edukacyjnym należą: 1. czytanie - umiejętność rozumienia, wykorzystywania i refleksyjnego przetwarzania tekstów, w tym tekstów kultury, prowadząca do osiągnięcia własnych celów, rozwoju osobowego oraz aktywnego uczestnictwa w życiu społeczeństwa; 2. myślenie matematyczne - umiejętność wykorzystania narzędzi matematyki w życiu codziennym oraz formułowania sądów opartych na rozumowaniu matematycznym; 3. myślenie naukowe - umiejętność wykorzystania wiedzy o charakterze naukowym do identyfikowania i rozwiązywania problemów, a także formułowania wniosków opartych na obserwacjach empirycznych dotyczących przyrody i społeczeństwa; 4. umiejętność komunikowania się w języku ojczystym i w językach obcych, zarówno w mowie, jak i w piśmie; 5. umiejętność sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno - komunikacyjnymi; 6. umiejętność wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji; 7. umiejętność rozpoznawania własnych potrzeb edukacyjnych oraz uczenia się; 8. umiejętność pracy zespołowej.

Dla porównania, nowa podstawa programowa z 2017 r. wskazuje, że cele kształcenia ogólnego w branżowych szkołach I stopnia obejmują przygotowanie uczniów do uzyskania kwalifikacji zawodowych, a także, jak w przypadku innych typów szkół, do pracy i życia w warunkach współczesnego świata. Kształcenie ogólne w branżowej szkole I stopnia otwiera proces uczenia się przez całe życie. Poza kształceniem zawodowym, branżowa szkoła I stopnia ma za zadanie wyposażyć uczniów w odpowiedni zasób wiedzy ogólnej, która stanowi fundament wykształcenia, umożliwiający zdobycie podczas dalszej nauki zróżnicowanych kwalifikacji zawodowych oraz umożliwiający kontynuację kształcenia w branżowej szkole II stopnia, a następnie jej późniejsze doskonalenie lub modyfikowanie. Celem kształcenia ogólnego w branżowej szkole I stopnia jest: 1) przyswojenie przez uczniów określonego zasobu wiadomości na temat faktów, zasad, teorii i praktyk; 2) zdobycie przez uczniów umiejętności wykorzystania posiadanych wiadomości podczas wykonywania zadań i rozwiązywania problemów; 3) kształtowanie u uczniów postaw warunkujących sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie.

Oddzielne załączniki do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 2018 r. obejmują podstawę programową kształcenia ogólnego dla:

  • czteroletniego liceum ogólnokształcącego i pięcioletniego technikum
  • branżowej szkoły II stopnia dla uczniów będących absolwentami dotychczasowego gimnazjum
  • branżowej szkoły II stopnia dla uczniów będących absolwentami ośmioletniej szkoły podstawowej.

Kompleksowość struktury podstaw programowych wynika z konieczności uwzględnienia różnic w konstrukcji dawnego i nowego ustroju szkolnego, wyrażających się m.in. w odmiennym rozkładzie niektórych wymagań edukacyjnych w stosunku do absolwentów dawnych gimnazjów oraz nowych, ośmioletnich szkół podstawowych.

Jeśli chodzi o czteroletnie liceum ogólnokształcące oraz pięcioletnie technikum, nowa podstawa programowa kształcenia ogólnego z 30 stycznia 2018 r. zakłada, iż kształcenie ogólne w szkole ponadpodstawowej tworzy programowo spójną całość i stanowi fundament  wykształcenia,  umożliwiający  zdobycie  zróżnicowanych  kwalifikacji zawodowych, a następnie ich doskonalenie lub modyfikowanie, otwierając proces uczenia się przez całe życie. Celem kształcenia ogólnego w liceum ogólnokształcącym i technikum jest:

  1. traktowanie  uporządkowanej,  systematycznej  wiedzy  jako  podstawy  kształtowania umiejętności;
  2. doskonalenie  umiejętności  myślowo-językowych,  takich  jak:  czytanie  ze zrozumieniem,  pisanie  twórcze,  formułowanie  pytań  i  problemów,  posługiwanie  się kryteriami,  uzasadnianie,  wyjaśnianie,  klasyfikowanie,  wnioskowanie,  definiowanie, posługiwanie się przykładami itp.;
  3. rozwijanie  osobistych  zainteresowań  ucznia  i  integrowanie  wiedzy  przedmiotowej z różnych dyscyplin;
  4. zdobywanie  umiejętności  formułowania  samodzielnych  i  przemyślanych  sądów, uzasadniania  własnych  i  cudzych  sądów  w  procesie  dialogu  we  wspólnocie dociekającej;
  5. łączenie  zdolności  krytycznego  i  logicznego  myślenia  z  umiejętnościami wyobrażeniowo-twórczymi;
  6. rozwijanie wrażliwości społecznej, moralnej i estetycznej;
  7. rozwijanie narzędzi myślowych umożliwiających uczniom obcowanie z kulturą i jej rozumienie;
  8. rozwijanie  u  uczniów  szacunku  dla  wiedzy,  wyrabianie  pasji  poznawania  świata i zachęcanie do praktycznego zastosowania zdobytych wiadomości.

Wykaz umiejętności zdobywanych przez uczniów nowych, polskich szkół średnich II stopnia (określanych mianem szkół ponadpodstawowych) w zasadzie pokrywa się z umiejętnościami wyszczególnionymi w dotychczasowej podstawie programowej z 2012 r. dla IV etapu edukacji (szkół ponadgimnazjalnych). Zakłada się m.in. umiejętność sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi,  w  tym  dbałość  o  poszanowanie  praw  autorskich  i  bezpieczne poruszanie się w cyberprzestrzeni, umiejętność  samodzielnego  docierania  do  informacji,  dokonywania  ich  selekcji, syntezy oraz wartościowania, rzetelnego korzystania ze źródeł, a także umiejętność komunikowania się w języku ojczystym i w językach obcych, zarówno w mowie, jak i w piśmie.

Poziom kompetencji określony podstawą programową po zakończeniu nauki na danym etapie edukacyjnym podlega od 1 września 2019 r. ocenie zewnętrznych komisji egzaminacyjnych w ramach egzaminu dojrzałości na końcu III etapu edukacyjnego (po ukończeniu szkół istniejących w nowym systemie od 1 września 2019 r.), zaś dla absolwentów gimnazjów w dawnym systemie szkolnym – na zakończenie etapu IV (po ukończeniu przez nich odpowiednio trzyletniego liceum ogólnokształcącego lub czteroletniego technikum).

Zreformowany system kształcenia zawodowego

Dotychczasowy model polskiego kształcenia zawodowego opierał się na dwóch typach szkół: czteroletnich technikach oraz trzyletnich zasadniczych szkołach zawodowych. Umożliwiały one uzyskanie kwalifikacji w określonych zawodach zdefiniowanych dla potrzeb rynku pracy, zaś ukończenie technikum dodatkowo umożliwiało przystąpienie do egzaminu dojrzałości i kontynuację nauki m.in. w ramach instytucji szkolnictwa wyższego. Uzyskanie kwalifikacji zawodowych i dyplomu po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe w części zawodów było również możliwe po ukończeniu nauki w szkole średniej II stopnia, tzn. w szkołach policealnych.

W roku 2011 i 2012 szkolnictwo zawodowe zostało po raz pierwszy poważnie zreformowane. Celem zmian była potrzeba poprawy jakości i efektywności kształcenia i jego lepsze dopasowanie do potrzeb runku pracy. Przeprowadzono następujące zmiany:

  • zmodyfikowano klasyfikację zawodów – podzielono je na poszczególne kwalifikacje w ramach danego zawodu, a uzyskanie kwalifikacji zostało rozłożone na cały czas nauki w szkole (nie następuje dopiero na jej zakończenie);
  • opracowano i wprowadzono do szkół nową podstawę programową kształcenia w zawodach;
  • zmieniono system egzaminów potwierdzających kwalifikacje w zawodzie na bardziej elastyczny i otwarty na walidację efektów kształcenia pozaformalnego i nieformalnego, zgodnie z wzorcami prawa UE;
  • wprowadzono wiele zmian o charakterze organizacyjnym.

Pakiet ustaw z dnia 14 grudnia 2016 r.: Prawo oświatowe oraz Przepisy wprowadzające Prawo oświatowe przemodelował reformę strukturę szkolnictwa zawodowego. Realizacja reformy podjętej z dniem 1 września 2017 r. zakładała zróżnicowanie ścieżek edukacyjnych dla absolwentów nowych, ośmioletnich szkół podstawowych – w postaci utworzenia szkół branżowych I i II stopnia (2+3 lata kształcenia):

  • Branżowa szkoła I stopnia umożliwia otrzymanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe i uzyskanie wykształcenia zasadniczego branżowego, zaś jej absolwent będzie już przygotowany do podjęcia pracy.
  • Branżowa szkoła II stopnia – umożliwia chętnym absolwentom szkół I stopnia kontynuowanie nauki i uzyskanie dyplomu technika oraz zdanie egzaminu dojrzałości, czego nie można było w prosty sposób osiągnąć po ukończeniu dawnej zasadniczej szkoły zawodowej w systemie szkolnym przed 1 września 2017 r.

W nowym ustroju szkolnym zachowane zostają kluczowe osiągnięcia poprzedniej reformy, polegające m.in. na wyodrębnieniu kwalifikacji w ramach zawodów sklasyfikowanych dla celów kształcenia zawodowego, jak również na dostosowaniu egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie do różnych – formalnych i pozaformalnych – ścieżek uzyskiwania tych kwalifikacji (zob. wyżej).

Poważna nowelizacja Prawa oświatowego z dnia 22 listopada 2018 r. wprowadziła od 1 września 2019 r. kolejne zmiany do systemu szkolnictwa zawodowego:

  • Połączenie odrębnych aktów wykonawczych w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa branżowego z podstawami programowymi kształcenia w zawodach – powoduje ono, że bardziej czytelna staje się struktura aktów wykonawczych do ustawy oraz zapobiega się sytuacji braku aktualnych podstaw programowych dla nowo ustalanych zawodów;
  • Bliższa współpraca szkół z pracodawcami i ich organizacjami – umożliwia się zawieranie porozumień między szkołami a pracodawcami i tworzenie tzw. klas patronackich, które mogą kształcić uczniów w danym zawodzie lub specjalności, potrzebnych konkretnemu przedsiębiorstwu;
  • Urzędowe prognozy zapotrzebowania na rynku pracy, wiążące opiniowanie przez wojewódzką radę rynku pracy – lokalne organy administracyjne mają za zadanie regularnie monitorować i oceniać potrzeby kształcenia uczniów w szkołach zawodowych, co będzie niezbędnym elementem analizy celowości uruchomienia kształcenia w konkretnych zawodach, a także utrzymania kształcenia w dotychczas funkcjonujących szkołach;
  • Obowiązkowe egzaminy zawodowe – chcąc ukończyć szkołę, każdy uczeń lub słuchacz szkoły kształcącej w zawodzie powinien zdać egzamin i uzyskać odpowiednie kwalifikacje w zawodzie.

Akty prawne

Wiodącym aktem prawnym dla szkół średnich jest ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (oraz – w okresie wdrażania reformy ustroju szkolnego – ustawa przepisy wprowadzające Prawo oświatowe z tej samej daty). Uzupełnieniem tej podstawy prawnej są utrzymane w mocy przepisy ustawy z 7 września 1991 roku o systemie oświaty (z późniejszymi zmianami).

Szczegółowe rozwiązania można znaleźć w rozporządzeniach ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania. Dla systemu kształcenia w dotychczasowych szkołach ponadgimnazjalnych (IV etap edukacji), które podlegają stopniowym przekształceniom w szkoły ponadpodstawowe (zob. informacje wyżej), największe znaczenie mają, przejściowo nadal stosowane, przepisy następujących rozporządzeń, wydanych na podstawie przepisów ustawy o systemie oświaty:

Akty te będzie można uznać za ostatecznie wygasłe z chwilą całkowitego zakończenia wdrożenia reformy ustroju szkolnego w roku szkolnym 2022/23.

Szkoły w nowym ustroju szkolnym – a więc obecnie ośmioletnia szkoła podstawowa, szkoła branżowa I stopnia, szkoła przysposabiająca do pracy i szkoła policealna, a także nowe, czteroletnielicea ogólnokształcące i pięcioletnie technika, które działają od 1 września 2019 r., oraz działające od 1 września 2020 r. branżowe szkoły II stopnia – jednolicie podlegają ustawie z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe i posiadają własną regulację prawną w odpowiednich obszarach, zob. m.in. następujące rozporządzenia:

Funkcjonowanie szkół średnich zawodowych jest uregulowane dodatkowo przez akty prawne specyficzne dla tego rodzaju szkół. Dla dotychczasowych szkół realizujących kształcenie w zawodach – do czasu zakończenia lub likwidacji kształcenia – stosuje się przepisy dotychczasowe, w szczególności zaś:

Do szkół zawodowych nowo utworzonych lub przekształcanych do formy przewidzianej przez nowy ustrój szkolny (zwłaszcza szkoły branżowej I stopnia i pięcioletniego technikum) stosuje się odpowiednie rozporządzenia wydane na podstawie ustawy – Prawo oświatowe, a w szczególności: