Podstawa programowa i programy nauczania w szkołach podstawowych
Zakres nauczania w szkole podstawowej określają dwa elementy, które są ustalane w przepisach prawa powszechnie obowiązującego: podstawa programowa i ramowe plany nauczania. Pierwsza z nich determinuje treści nauczania w szkole podstawowej. Stanowi ona wykaz celów dydaktycznych, a także wiedzy, umiejętności i kompetencji, których opanowanie przez uczniów jest zakładane na danym etapie edukacji. Ramowy plan nauczania obejmuje tygodniowy wymiar godzin dla uczniów poszczególnych klas (semestrów) w danym typie szkoły przeznaczonych na realizację zajęć edukacyjnych i wychowawczych, przede wszystkim obowiązkowych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego (zob. niżej).
W ustroju szkolnym obejmującym ośmioletnią szkołę podstawową wdrożono nową podstawę programową, którą określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej.
Podstawa programowa ma na celu zobrazowanie wymagań ogólnych i szczegółowych (efektów kształcenia), które wyznaczają zakres wiedzy i umiejętności uczniów. Realizacja przez uczniów podstawy programowej generalnie podlega obiektywnej weryfikacji ze strony komisji egzaminacyjnych w trybie tzw. egzaminów zewnętrznych (w obecnym stanie prawnym po szkole podstawowej jest to egzamin ósmoklasisty).
Podstawa programowa musi być respektowana przez wszystkie szkoły. Wdrożeniu podstawy programowej w ramach procesu dydaktycznego służą programy nauczania. Stanowią one opis sposobu realizacji celów wychowania lub kształcenia oraz treści nauczania w zakresie danych zajęć. Nauczyciele realizują przygotowane przez siebie lub wybrane programy nauczania, dopuszczone do użytku przez dyrektora szkoły, po zasięgnięciu przez niego opinii rady pedagogicznej.
Przygotowując program nauczania, nauczyciel może;
- opracować program samodzielnie lub we współpracy z innymi nauczycielami,
- zaproponować program opracowany przez innego autora (autorów), np. spośród programów dostępnych na rynku,
- przedstawić program opracowany przez innego autora (autorów) wraz z dokonanymi przez siebie modyfikacjami.
Program zaproponowany przez nauczyciela lub przez zespół nauczycieli powinien być dostosowany do potrzeb i możliwości uczniów, dla których jest przeznaczony.
Programy nauczania dopuszcza do użytku w danej szkole dyrektor szkoły, na wniosek nauczyciela (grupy nauczycieli) i po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej.
Proces dydaktyczny w szkołach podstawowych
Etap pierwszy szkoły podstawowej obejmuje klasy I, II i III. Nauczanie na tym etapie ma na celu zapewnienie łagodnego przejścia z przedszkola do edukacji szkolnej. Ma ono charakter zintegrowany.
Zajęcia edukacyjne odbywają się według rozkładu zajęć przygotowanego przez nauczyciela, w którym czas trwania lekcji i przerw jest zależny od aktywności uczniów.
Kolejny etap edukacji (klasy IV-VIII) obejmuje nauczanie w podziale na przedmioty.
Pod rządem ustawy – Prawo oświatowe trwa wdrożenie reformy programowej, która ma związek z kompleksowym przekształceniem modelu szkolnictwa w Polsce. Bliższe informacje zawarto wyżej w sekcji pt. „Kształcenie na poziomie szkół podstawowych/ Podstawa programowa i programy nauczania w szkołach podstawowych”.
Reforma szkolna skutkuje również kolejnymi zmianami ramowych planów nauczania. Wydane w tej sprawie na podstawie ustawy – Prawo oświatowe najbardziej aktualne rozporządzenie pochodzi z dnia 3 kwietnia 2019 r., a obowiązuje od 1 września 2019 r. Poniżej prezentowane są aktualne ramowe plany nauczania opracowane na podstawie obowiązującej legislacji.
Ramowe plany nauczania dla szkoły podstawowej
1.Klasy I-III szkoły podstawowej (I etap edukacyjny) – minimalny wymiar godzin tygodniowo w trzyletnim okresie nauczania wynosi:
Obowiązkowe zajęcia edukacji wczesnoszkolnej (edukacja polonistyczna, edukacja społeczna, edukacja przyrodnicza, edukacja matematyczna, zajęcia techniczne, język obcy nowożytny, edukacja muzyczna, edukacja plastyczna, zajęcia komputerowe, wychowanie fizyczne) – razem 60godzin tygodniowo w trzyletnim okresie nauczania. Podziału godzin na poszczególne zajęcia dokonuje nauczyciel prowadzący te zajęcia.
Lp. | Obowiązkowe zajęcia edukacyjne | Tygodniowy wymiar godzin w klasie | Razem w trzyletnim okresie nauczania | ||
I | II | III | |||
1 | Edukacja wczesnoszkolna | 20 | 20 | 20 | 60 |
Godziny do dyspozycji dyrektora szkoły | 3 | 3 | |||
Ogółem | 63 | 63 | |||
W ramach zajęć obowiązkowych w klasach I-III na zajęcia wychowania fizycznego przeznacza się po 3 godziny tygodniowo.
Odrębne przepisy określają wymiar godzin zajęć z przedmiotów takich jak religia lub etyka, język mniejszości narodowej/język mniejszości etnicznej/język regionalny/własna historia i kultura, geografia państwa, z którym utożsamia się mniejszość narodowa, zajęcia sportowe, zajęcia dodatkowe, zajęcia języka migowego, zajęcia z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Nie wchodzą one do podanej wyżej sumy obowiązkowych zajęć edukacyjnych.
2.Klasy IV-VIII szkoły podstawowej (II etap edukacyjny) – minimalny tygodniowy wymiar godzin zajęć w ramach całego pięcioletniego okresu nauczania wynosi:
- język polski – 25 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII;
- język obcy nowożytny – 15 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII (plus dodatkowo 4 godziny łącznie w klasach VII-VIII na naukę języka obcego będącego drugim językiem nauczania w szkołach podstawowych dwujęzycznych);
- muzyka i plastyka – po 4 godziny tygodniowo łącznie w klasach IV-VII;
- historia – 9 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII;
- wiedza o społeczeństwie – 2 godziny tygodniowo w klasie VIII;
- przyroda – 2 godziny tygodniowo w klasie IV;
- geografia – 5 godzin tygodniowo łącznie w klasach V-VIII;
- biologia – 5 godzin tygodniowo łącznie w klasach V-VIII;
- chemia – 4 godziny tygodniowo łącznie w klasach VII-VIII;
- fizyka – 4 godziny tygodniowo łącznie w klasach VII-VIII;
- matematyka – 20 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII;
- informatyka – 5 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII;
- technika – 3 godziny tygodniowo łącznie w klasach IV-VI;
- wychowanie fizyczne – 20 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII;
- edukacja dla bezpieczeństwa – 1 godzina tygodniowo w klasie VIII;
- zajęcia z wychowawcą – 5 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII.
Lp. | Obowiązkowe zajęcia edukacyjne | Tygodniowy wymiar godzin w klasie | Razem w pięcioletnim okresie nauczania | ||||
IV | V | VI | VII | VIII | |||
1 | Język polski | 5 | 5 | 5 | 5 | 5 | 25 |
2 | Język obcy nowożytny | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 15 |
3 | Drugi język obcy nowożytny | - | - | - | 2(+2)* | 2(+2)* | 4(+4)* |
4 | Muzyka | 1 | 1 | 1 | 1 | - | 4 |
5 | Plastyka | 1 | 1 | 1 | 1 | - | 4 |
6 | Historia | 1 | 2 | 2 | 2 | 2 | 9 |
7 | Wiedza o społeczeństwie | - | - | - | - | 2 | 2 |
8 | Przyroda | 2 | - | - | - | - | 2 |
9 | Geografia | - | 1 | 1 | 2 | 1 | 5 |
10 | Biologia | - | 1 | 1 | 2 | 1 | 5 |
11 | Chemia | - | - | - | 2 | 2 | 4 |
12 | Fizyka | - | - | - | 2 | 2 | 4 |
13 | Matematyka | 4 | 4 | 4 | 4 | 4 | 20 |
14 | Informatyka | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 |
15 | Technika | 1 | 1 | 1 | - | - | 3 |
16 | Wychowanie fizyczne | 4 | 4 | 4 | 4 | 4 | 20 |
17 | Edukacja dla bezpieczeństwa | - | - | - | - | 1 | 1 |
18 | Zajęcia z wychowawcą | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 |
Razem na obowiązkowe zajęcia edukacyjne i zajęcia z wychowawcą | 24 | 25 | 25 | 32(+2)* | 31(+2)* | 137(+4)* | |
Godziny do dyspozycji dyrektora szkoły | 4 | 4 | |||||
Ogółem | 141(+4)* | ||||||
* Dodatkowe godziny są przeznaczone na zwiększenie nauczania języka obcego nowożytnego będącego drugim językiem nauczania w oddziałach dwujęzycznych.
- Tygodniowy wymiar godzin
(1) Wymiar obowiązkowych zajęć edukacyjnych dla uczniów poszczególnych klas na I etapie edukacyjnym wynosi po 20 godzin na poziomie klas I, II i III. Dodatkowo na całym etapie edukacji wczesnoszkolnej 3 godziny tygodniowo przypadają do dyspozycji dyrektora szkoły.
(2) Wymiar obowiązkowych zajęć edukacyjnych dla uczniów poszczególnych klas na II etapie edukacyjnym (klasy IV-VIII) wynosi:
- klasa IV - 24 godziny,
- klasa V - 25 godzin,
- klasa VI - 25 godzin,
- klasa VII – 32 godziny (plus 2 godziny dodatkowo na naukę obcego języka wykładowego w szkołach dwujęzycznych);
- klasa VIII – 31 godzin (plus 2 godziny dodatkowo na naukę obcego języka wykładowego w szkołach dwujęzycznych).
(3) Odrębnie określa się również wymiar zajęć rewalidacyjnych dla uczniów niepełnosprawnych.
- Wymiar godzin do dyspozycji dyrektora szkoły ustala w każdym roku szkolnym dyrektor szkoły, z uwzględnieniem przepisów dotyczących sposobu ich naliczania.
- W odrębnych przepisach określany jest wymiar godzin przeznaczonych na realizację zajęć religii lub etyki, zajęć wychowania do życia w rodzinie, zajęć języka mniejszości narodowej, etnicznej lub języka regionalnego i naukę własnej historii i kultury oraz zajęć sportowych w oddziałach i szkołach sportowych oraz szkołach mistrzostwa sportowego.
Więcej informacji znajduje się w aktualizowanej corocznie publikacji Eurydice zatytułowanej „Recommended Annual Instruction Time in Full-time Compulsory Education in Europe 2020/21”.
Metody nauczania, pomoce dydaktyczne i podręczniki szkolne
Nauczyciele mają ustawowo zagwarantowane prawo swobodnego wyboru form i metod nauczania w ramach wynikających z dorobku nauk pedagogicznych. Wiele zależy od liczebności klas i wyposażenia szkoły (na przykład w komputery, wideo i inne środki dydaktyczne). Szkoły mogą samodzielnie wybierać środki dydaktyczne, jakie wykorzystują nauczyciele na zajęciach edukacyjnych. Są zajęcia edukacyjne, których realizacja wymaga podziału oddziału klasowego na grupy (informatyka, języki obce); por. wyżej podrozdział „Podział uczniów na grupy” .
Nauczyciel może zdecydować o realizacji programu nauczania z zastosowaniem lub bez zastosowania podręcznika, materiału edukacyjnego lub materiału ćwiczeniowego. Materiały edukacyjne zastępują lub uzupełniają podręcznik; są to np. treści pobrane z Internetu, powielane lub stworzone przez nauczyciela w celu przeprowadzenia lekcji (pokazy slajdów, prezentacje, notatki, wyciągi literatury itp.). Podręczniki wykorzystywane do nauki w szkole podstawowej powinny być wybrane spośród podręczników dopuszczonych do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji i Nauki. Dyrektor szkoły corocznie podaje do publicznej wiadomości zestaw podręczników lub materiałów edukacyjnych oraz materiały ćwiczeniowe, które będą obowiązywać od początku następnego roku szkolnego.
Uczniowie szkół podstawowych uzyskują dostęp do podręczników i materiałów ćwiczeniowych do obowiązkowych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego, które są finansowane ze środków publicznych. Od 1 września 2017 r. uczniowie wszystkich szkół podstawowych mają dostęp do darmowych podręczników. Dzięki finansowaniu tych materiałów z dotacji budżetu państwa, możliwe jest ograniczanie kosztów kształcenia po stronie rodziców.
Praktycznie wszystkie szkoły podstawowe w Polsce posiadają dostęp do Internetu i umożliwiają korzystanie z niego nauczycielom oraz uczniom. W związku z tym mają ustawowy obowiązek zainstalowania w komputerach używanych dla celów dydaktycznych na terenie szkoły oprogramowania zabezpieczającego przed dostępem do szkodliwych treści w Internecie. Programy zabezpieczające muszą chronić w szczególności przed treściami pornograficznymi, eksponującymi brutalność i przemoc, zawierającymi zachowania naruszające normy obyczajowe, a także propagującymi nienawiść i dyskryminację.