System zarządzania uczelnią regulują obecnie przepisy Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce z 2018 r. i wydane na jej podstawie rozporządzenia (zob. akty prawne we wstępnej części tego rozdziału), które zastąpiły regulacje przyjęte w 2005 r. i nowelizowane w kolejnych latach. Nowe przepisy wprowadziły szereg zmian dotyczących organów zarządzających uczelnią. Zob. też informacje o zarządzaniu uczelniami w rozdziale 2.7. - Zarządzanie i kierowanie edukacją na szczeblu lokalnym i/lub instytucjonalnym.

Zgodnie z przepisami obowiązującymi wcześniej organami kolegialnymi uczelni publicznej były senat i rady podstawowych jednostek organizacyjnych; zamiast lub oprócz senatu w uczelni mógł działać inny organ przewidziany w jej statucie, a w uczelni zawodowej obowiązkowo funkcjonował konwent (z udziałem interesariuszy zewnętrznych). Organy kolegialne uczelni niepublicznej określał jej statut. Jednoosobowymi organami uczelni publicznych i niepublicznych byli rektor i kierownicy podstawowych jednostek organizacyjnych(dziekani, jeżeli podstawową jednostkę stanowił wydział). Uczelnie niepubliczne mogły oprócz rektora utworzyć inny organ jednoosobowy. Ponadto w odniesieniu do uczelni publicznych przepisy określały dwa rodzaje funkcji kierowniczych, prorektor i zastępca kierownika podstawowej jednostki organizacyjnej (prodziekan wydziału), oraz ogólne wymogi wobec osób pełniących te funkcje i możliwe metody ich powoływania i odwoływania.

W systemie funkcjonującym obecnie na podstawie nowych przepisów, organami uczelni publicznej są rada uczelni (nowy organ z udziałem interesariuszy zewnętrznych), rektor i senat, a uczelni niepublicznej – rektor i senat. Statut uczelni publicznej i niepublicznej może przewidywać również inne organy. Przepisy nie określają już funkcji kierowniczych (poza rektorem jako organem uczelni) na poziomie całej uczelni ani jej jednostek organizacyjnych, a jedynie ogólne wymagania wobec osób pełniących te funkcje. Funkcje kierownicze oraz zasady powoływania i odwoływania osób pełniących te funkcje określa statut uczelni, a osoby te powołuje i odwołuje rektor.

Rektor

Warunki objęcia stanowiska i warunki pracy

Zakres obowiązków i kompetencji

Nowe przepisy wzmocniły pozycję rektora, zwiększając zakres jego kompetencji i odpowiedzialności. Rektor odpowiada m.in. za zarządzanie uczelnią, włącznie z polityką kadrową i gospodarką finansową, tworzenie struktury organizacyjnej uczelni i podział zadań w jej ramach oraz powoływanie i odwoływanie osób pełniących funkcje kierownicze.  Równocześnie nowe rozwiązania wymagają współpracy rektora z radą i senatem uczelni.

Do zadań rektora należy w szczególności:

• reprezentowanie uczelni;
• zarządzanie uczelnią (monitorowane przez radę uczelni);
• przygotowywanie projektu statutu oraz projektu strategii uczelni (opiniowanych przez radę uczelni i zatwierdzanych przez senat, któremu przewodniczy rektor);
• składanie sprawozdania z realizacji strategii uczelni (opiniowanego przez radę uczelni i zatwierdzanego przez senat);
• wykonywanie czynności z zakresu prawa pracy;
• powoływanie osób do pełnienia funkcji kierowniczych w uczelni i ich odwoływanie (zgodnie z zasadami określonymi w statucie);
• prowadzenie polityki kadrowej w uczelni;
• tworzenie studiów na określonym kierunku, poziomie i profilu oraz szkół doktorskich (programy studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich, studiów podyplomowych, kształcenia specjalistycznego i kształcenia w szkołach doktorskich są ustalane przez senat uczelni);
• prowadzenie gospodarki finansowej uczelni (monitorowane przez radę uczelni, która m.in. opiniuje plan rzeczowo-finansowy oraz zatwierdza sprawozdanie z realizacji planu i sprawozdanie finansowe);
• zapewnianie wykonywania przepisów obowiązujących w uczelni.

Rektor nadaje także uczelni regulamin organizacyjny (zgodnie z procedurą przyjętą przez senat), który określa jej strukturę organizacyjną i podział zadań w ramach tej struktury oraz organizację i zasady działania administracji uczelni.

Ponadto rektor określa zakres obowiązków nauczyciela akademickiego oraz – po zasięgnięciu opinii senatu, związków zawodowych, samorządu studenckiego i samorządu doktorantów – kryteria okresowej oceny pracowników i podmiot dokonujący oceny. Rektor może rozwiązać stosunek pracy w przypadku otrzymania przez nauczyciela negatywnej oceny pracy lub wykonywania przez niego dodatkowego zatrudnienia bez zgody rektora. Rektor jest ustawowo zobowiązany do rozwiązania stosunku pracy po otrzymaniu przez nauczyciela dwóch kolejnych ocen negatywnych.  

Rektor unieważnia decyzje podjęte przez wskazane w przepisach podmioty (np. komisje przeprowadzające rekrutację na studia, komisje stypendialne, samorząd studencki), jeżeli są one niezgodne z przepisami prawa i/lub wewnętrznymi przepisami uczelni.

Osoba lub podmiot niezadowolony z decyzji administracyjnej rektora może złożyć do niego wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy. 

Minister Edukacji i Nauki (wcześniej Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego; w styczniu 2021 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zostały połączone w Ministerstwo Edukacji i Nauki) unieważnia decyzje rektora w przypadku, gdy są one niezgodne z przepisami prawa. Rektor może odwołać się od rozstrzygnięcia ministra do sądu administracyjnego.

Zgodnie z przepisami obowiązującymi w czasie pandemii COVID-19 (zob. akty prawne w części wstępnej tego rozdziału) uczelnie (oraz inne podmioty prowadzące studia podyplomowe i kształcenie doktorantów – na przykład uprawnione placówki naukowe) prowadzą zajęcia z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość. Uczelnie (i inne podmioty) mogą też jednak prowadzić zajęcia w swych siedzibach lub filiach zajęcia, które nie mogą realizowane w systemie kształcenia na odległość. Decyzję w sprawie sposobu prowadzenia kształcenia podejmuje rektor uczelni (lub kierownik innego podmiotu).

W czasie pandemii rektor (lub kierownik innego podmiotu) określa również warunki realizacji zajęć i korzystania z infrastruktury uczelni (lub innego podmiotu) zapewniające bezpieczeństwo osób prowadzących zajęcia i studentów lub słuchaczy. Rektor podejmuje także decyzje dotyczące wykonywania pracy przez pracowników uczelni, uwzględniając konieczność zapewnienia funkcjonowania uczelni, włącznie z prowadzeniem działalności naukowej.

Warunki objęcia stanowiska

Przepisy określają jedynie ogólne wymagania wobec osoby pełniącej funkcję rektora; nie obejmują one formalnych kwalifikacji czy doświadczenia w zakresie zarządzania. Rektorem uczelni publicznej lub niepublicznej może być osoba, która:

• posiada wykształcenie wyższe;
• ma pełną zdolność do czynności prawnych;
• korzysta z pełni praw publicznych;
• nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe;
• nie była karana karą dyscyplinarną;
• w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. nie pracowała w organach bezpieczeństwa państwa, nie pełniła w nich służby ani nie współpracowała z tymi organami.

Ponadto rektorem uczelni publicznej może zostać wyłącznie osoba, która posiada co najmniej stopień naukowy doktora i nie ukończyła 67. roku życia do dnia rozpoczęcia kadencji. Statut uczelni publicznej i niepublicznej może określać dodatkowe wymagania.

Rektorzy uczelni publicznych i niepublicznych są powoływani na 4-letnią kadencję, a dana osoba może pełnić tę funkcję przez 2 kolejne kadencje.

Rektora uczelni publicznej wybiera kolegium elektorów, a kandydatów na rektora wskazuje rada uczelni po zaopiniowaniu przez senat. Skład i procedura wyboru członków kolegium, którego kadencja trwa 4 lata, są określone w statucie uczelni, ale zgodnie z przepisami ustawowymi co najmniej 20% składu kolegium stanowią studenci i doktoranci, a rektora wybiera się bezwzględną większością głosów.

Rektor może zostać odwołany przez kolegium elektorów większością co najmniej 3/4 głosów, w obecności co najmniej 2/3 jego statutowego składu. Wniosek o odwołanie rektora może zgłosić senat (uchwała podjęta przez co najmniej 1/2 statutowego składu) lub rada uczelni (uchwała podjęta w obecności co najmniej polowy statutowej liczby członków).

Rektora uczelni niepublicznej powołuje założyciel lub wybiera senat albo inny organ wskazany w statucie, po zaopiniowaniu kandydata/ów przez senat, a wyboru dokonuje się bezwzględną większością głosów. Rektora odwołuje założyciel. Szczegółowe procedury są określone w statucie uczelni.

W przypadku, gdy rektor uczelni publicznej lub niepublicznej naruszył przepisy prawa, Minister Edukacji i Nauki może wystąpić do kolegium elektorów lub innego podmiotu, który wybrał albo powołał rektora, z wnioskiem o odwołanie rektora i zawiesić go w pełnieniu tej funkcji do czasu rozpatrzenia wniosku. Jeżeli rektor rażąco lub uporczywie narusza przepisy prawa, minister może go odwołać po zasięgnięciu opinii Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego (wybieralnego organu przedstawicielskiego) oraz właściwej dla danego typu uczelni konferencji rektorów. Rektor zostaje zawieszony z mocy prawa, jeżeli toczy się przeciw niemu postępowanie karne z oskarżenia publicznego o przestępstwo umyślne lub umyślne przestępstwo skarbowe.

Warunki pracy

Zgodnie z przepisami osoba obejmująca funkcję rektora jest zatrudniana w uczelni jako podstawowym miejscu pracy najpóźniej z dniem rozpoczęcia kadencji. Obowiązki wynikające z prawa pracy (tzw. czynności z zakresu prawa pracy) wobec rektora uczelni publicznej wykonuje przewodniczący rady uczelni, a wobec rektora uczelni niepublicznej – jej założyciel.

Zasady wynagradzania rektora uczelni publicznej są określone w przepisach. Wynagrodzenie obejmuje wynagrodzenie zasadnicze, dodatek za staż pracy i dodatek funkcyjny (przewidziany dla osób, które kierują zespołem składającym się z co najmniej 5 osób, włącznie z osobą kierującą). Wynagrodzenie zasadnicze i dodatek funkcyjny rektora ustala Minister Edukacji i Nauki na wniosek rady uczelni.

Wynagrodzenie zasadnicze rektora nie może być wyższe niż 300% średniego wynagrodzenia zasadniczego przewidzianego w uczelni dla osób zatrudnionych na stanowisku (np. profesora, profesora uczelni lub adiunkta), na którym zatrudniony jest rektor. Tę uśrednioną kwotę oblicza się na podstawie średniego wynagrodzenia za rok kalendarzowy poprzedzający rok wyboru rektora.

Wysokość dodatku funkcyjnego nie może przekroczyć 100% wynagrodzenia profesora. Rada uczelni może także przyznać rektorowi dodatek zadaniowy, który przysługuje z tytułu czasowego zwiększenia obowiązków lub powierzenia dodatkowych zadań albo ze względu na charakter pracy lub warunki jej wykonywania. Jego wysokość nie może przekroczyć 80% sumy wynagrodzenia zasadniczego i dodatku funkcyjnego.

Zasady wynagradzania rektora uczelni niepublicznej określają jej przepisy wewnętrzne.

Przepisy dotyczące szkolnictwa wyższego nie regulują kwestii przechodzenia rektorów na emeryturę ani wieku emerytalnego pracowników uczelni. W odniesieniu do pracowników uczelni stosuje się ogólne przepisy emerytalne, zgodnie z którymi wiek emerytalny wynosi co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn. Jak wspomniano wyżej, rektorem uczelni publicznej może zostać osoba, która nie ukończyła 67. roku życia do dnia rozpoczęcia kadencji.

Inne stanowiska kierownicze

Przepisy nie określają rodzajów funkcji kierowniczych ani sposobu ich tworzenia. Funkcje kierownicze oraz zasady powoływania i odwoływania osób pełniących te funkcje określa statut uczelni, a osoby te są powoływane i odwoływane przez rektora. W przypadku osoby pełniącej funkcję kierowniczą, której zakres obowiązków obejmuje sprawy studentów lub doktorantów, rektor jest natomiast zobowiązany uzgodnić jej powołanie z samorządem studenckim lub samorządem doktorantów.

W przepisach określono jedynie ogólne wymagania dotyczące osób obejmujących funkcję kierowniczą (które są podobne do wymagań wobec rektora). Funkcję tę może pełnić osoba, która:

• ma pełną zdolność do czynności prawnych;
• korzysta z pełni praw publicznych;
• nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe;
• nie była karana karą dyscyplinarną;
• w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. nie pracowała w organach bezpieczeństwa państwa, nie pełniła w nich służby ani nie współpracowała z tymi organami.

Zakres zadań osób pełniących funkcje kierownicze jest określony w wewnętrznych regulacjach uczelni. Rektor nadaje uczelni regulamin organizacyjny, który określa m.in. strukturę organizacyjną uczelni i podział zadań w ramach tej struktury, oraz ustala szczegółowy zakres zadań osób pełniących funkcje kierownicze.

Przepisy dotyczące szkolnictwa wyższego nie regulują kwestii emerytalnych w odniesieniu do osób pełniących funkcje kierownicze ani wieku emerytalnego pracowników uczelni. Do pracowników uczelni mają zastosowanie ogólne przepisy emerytalne, zgodnie z którymi wiek emerytalny wynosi co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn.